Kaszëbistika
Kaszëbistika – filologòwô discëplina, zwëkòwô ujmòwónô jakno dzél slawisticzi, zajimającô sã badérowanim jãzëka, lëteraturë, kùlturë i dzejów Kaszëbów.
Historiô kaszëbisticzi edicëjô
Pierszé pòstrzédné infòrmacje ò kaszëbsczim jãzëkù (òd pastorów z Bëtowa i Smôłdzëna – Szëmona Krofeja i Michała Mòstnika) pòchôdają z XVI i XVII st. Òstałë òne równak òdczëtóne i zbadóné dopiérze w XIX st.
Wiédza ò kaszëbiznie zwikszała sã na przełómanim XVIII i XIX st. Karl Gottlob von Anton òpisôł kòl 300 kaszëbsczich wërazów z Zôpadnégò Pòmòrzô. Jegò materiałë pòznôł slawista Izmaił Srezniewsczi, co dało zôczątk zajimaniu sã Kaszëbama przez rusczich ùczałich. Baro nieżëczny kaszëbiznie pastor z Cecenowa Gottlieb Lorek ùsadzył drëkòwóny òpisënk Kaszëbów nad Łebą (1821), je téż aùtorã m.jin. rãkòpisu kaszëbskò-niemieckò-pòlsczégò słowôrzka.
Òd kuńca XVIII st. Kaszebama zajimôł sã Krësztof Celestin Mróngòwiusz, chtërny m.jin. zbiérôł kaszëbską słowiznã (w wikszoscë òd Kabôtków z òkòlégò jezór Łebskò i Sarbskò). Rãkòpis kaszëbsczégò słowôrza dostôł òd Mrągòwiusza rusczi badéra P. I. Prejs, jaczi w 1840 napisôł z niegò rapòrt (skrodzoną wersjã). Rapòrt stôł sã szerok znóny w nôùkowim swiece i béł zwëskóny w wiele jinszich słowarzach.
Kaszëbizną zajinteresowóny bëlë czesczi ùczałi we Wrocławiu – František Ladislav Čelakovský i Jan Evangelista Purkyně. Przeniósł są tam na studia Florión Cenôwa, jaczi za nômòwą Pùrkiniégò wzął sã za wëkònanié programù badaniów kaszëbsczich Mrągòwiusza. Doparłãcził do niegò równak prakticzną dejã ùrobieniô lëteracczi kaszëbiznë i kaszëbsczi pismieniznë, tj. włączeniô do karna słowiańsczich jãzëków apartnégò kaszébsczégò jãzëka wbrew wastëjący wnenczas ùdbie ùczałich na témã kaszëbiznë.
W 1856 na żëczbã Petersbursczi Akadamie Nôùk na Kaszëbë przëjachôł Aleksander Hilferding. Béł òn pierszim ùczałim, jaczi przeprowadzôł badérowania na całi kaszëbsczi òbéńdze. Stwierdzył òn, że jãzëk Kaszëbów i Słowińców to slédnô żëjącô néżka kòlbôłtowégò dialektu, chtëren w strzédnowiekù zajimôł stolemną òbéńdã i chtëren twòrzi z pòlsczim jãzëkã pòspólną, „lechicką” wietew słowiańsczi mòwë. Na grëńt pòlsczi nôùczi deje Hilferdinga, razã z ùdbą ò przechódnocë kaszëbiznë jakò pólsczégò dialektu, przenioslë Lucjón Malinowsczi, Aleksander Brückner i Kadzmiérz Nitsch. Ten òstatny pòdczorchiwôł równak apartnosc kaszëbiznë òd pòòstałëch pòlsczich dialektów. Deje Cenôwë ò jãzëczny i etniczny apartnoscë Kaszëbów rozwinął zôs Stefan Ramùłt, chtëren ùznôwôł kaszëbiznã za òsóbny słowiańsczi jãzëk.
Terëczasnô kaszëbistika edicëjô
Pò 1945 przédnictwò w kaszëbistice przënôlégô do ùczałich z Institutu Slawisticzi PAN w Warszawie i ùczałich z Gduńska (ód 1970 w ramach Gduńsczégò Ùniwersytetu). Do warszawsczégò karna nôleżą m.jin. Z. Stieber, H. Pòpòwskô-Tabòrskô, J. Zeniukòwô, E. Rzetelskô-Feleszkòwô, K. Handke, J. Majowô. Na Gduńsczim Ùniwersytece badérowaniama zajimalë sã m.jin. E. Bréza, J. Tréder, M. Cybùlsczi.
Nowi cząd badaniów kaszëbiznë sparłãczony béł z przërëchtowanim „Atlasu językowego kaszubsczyzny i dialektów sąsiednich” (AJK). Wëdôwóny béł òn w latach 1964-1975 i skłôdô sã z 15 tomów i 750 lingwisticznëch kôrt na spòdlim materiałów zapisónëch w 104 kaszëbsczich wsach. Ùdbòdôwcą atlasu béł Zdzysłôw Stieber, aùtor wiele artiklów na kaszëbską témã. Z karna aùtorów AJK wëwòdzy sã téż wôżnô badérka kaszëbiznë Hanna Pòpòwskô-Tabòrskô.
W latach 1967-1976 wëdôwóny béł stolemny „Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” aùtorstwa Bernata Sëchtë. Słowôrz Sëchtë stał sã spòdlim wiele pòdrobnëch prôc jinëch aùtorów, pòstãpné słowarze i òpracowania òpiérają sã wnetk wiedno na jegò bòkadnym zdrójnym materiale.
Kaszëbistika na Gduńsczim Ùniwersytece edicëjô
Wespółczasno wôżnym môlã rozwiju kaszëbisticzi je Gduńsczi Ùniwersytet - Filologòwi Fakùltet. Dzãka ùchwôlënkòwi Senatu Gduńsczégò Ùniwersytetu w rokù 2014 pòwstôł nowi czerënk studiów sztôłcącëch przińdnëch kaszëbistów: kaszëbskô etnofilologiô z dwùma specjalnoscama: dlô szkólnëch i animacyjno-medialnô. Jak donëchczôs zaczekawienié studiama je słabé. W 2017 rokù bëła dodôwnô rekrutacja na kaszëbską etnofilologiã. W 2018 rokù I rok akademicczi kaszëbsczi etnofilologii nie béł pùszczony w rësznotã. W 2020 rokù bëło 69 kandidatów na sztudierów.
Bibliografiô edicëjô
- Jerzi Tréder, Spòdlowô wiédza ò kaszëbiznie, Gduńsk 2009, s. 9-18 .