Kaszëbë - rozeszłoscë midzë wersjama

Usunięta treść Dodana treść
ency
Nie podano opisu zmian
Linijô 1:
[[Òbrôzk:Kashubian flag.svg|thumb|[[Fana Kaszëbsczi]]]]
Polskiego sie uczcie pierdolone buraki wiesniaki ROBAKI
[[Òbrôzk:Porenkowo_Pomorsko_1.png|thumb|250px|Kôrta Pòrénkòwi Pòmòrsczi z zaznaczenim dzysdniowi kaszëbsczi òbéndë ôs dôwny zemi Słowińców]]
[[Òbrôzk:Gdunsk_5.jpg|thumb|250px|Katédra w Gduńskù-Òlëwie, môl pòchòwaniô ksyżeców Pòrénkòwi Pòmòrsczi]]
'''Kaszëbë''' abò '''Kaszëbskô''' (pòl. ''Kaszuby'', pò łacëznie ''Cassubia'', miem. ''Kaschubei'') - òbénda nad sztrądã [[Bôłt]]u, part [[Pòmòrskô|Pòmòrsczi]] dze żëją [[Kaszëbi]] (aùtochtoniczny [[Pòmòrzónie|Pòmòrzani]]).
=== Greńce Kaszëbsczi ===
Wëznaczenié greńców Kaszëbsczi je dosc problematiczną rzeczą, bò w ùszłoce Kaszëbskô nie bëła nigdë òbéńdą òkresloną administracëjno (w procëmnoce np. do Zôpadny- czë Pòrénkòwi Pòmòrsczi). Drãgòscë dodôwô fakt, że greńce òbéndë zwóny "Kaszëbskô" przesëwałë sã w cygù stalatów na pòrénk. Czej w [[1238]] r. miono krôjnë "Cassubia" pòjawiło sã pierszi rôz w dokùmeńtach, òbjima òna dzél Zôpadny Pòmòrsczi. W tich czasach [[Słowiónie]] z Pòrénkòwi Pòmòrsczi definitiwno nie mianowelë sã "Kaszëbama". Wespólnym mionã Nadbôłtowëch Słowianów midzë [[Wisła|Wisłą]] a [[Òdora|Òdorą]] bëło "Pòmòrzani". [[Gerard Labùda]] (1991) napisôł równak, że na Pòmòrzu utwòrzało są le jedno miono dlô zemi i lëdzy – Kaszëbë, ''Kaszuby''. Ten autor pisze téż, że na pòrénk wãdrowa dësza kaszëbiznë (jãzëk i zwëk), a nie kaszëbsczi lëdze, chòc tak niejedni to zmiłkòwò òpisywają. W 1880 rokù [[Wejrowò]] bëło ùznóny za stolëcã Kaszëbsczi Zemi.
Dejade dzysô to prawie dzél Pòrénkòwi Pòmòrsczi je nôczãscy mianowóny "Kaszëbskô", sztërkama no miono je téż rozcygóné na pòrénkòwé zemie Zôpadny Pòmòrsczi (òkòlé [[Bëtowò|Bëtowa]], [[Lãbòrg|Lãbòrga]], [[Leba|Lebë]]). Dosc pòpùlarnym pòzdrzatkã je sfòrmùłowanié, że: "Kaszëbskô je tam, dze mieszkają (w grëpie) [[Kaszëbi]]".
Próbë wëznaczeniô greńców Kaszëbsczi dokònôł [[Jan Mòrdawsczi]] w prôcë: "Geògrafia dzysészëch Kaszëbów" (1999). Do Kaszëbsczi zarechòwôł òn zemie, we chtërnëch wedle badérowaniów socjologów przënômni 1/3 lëdztwa są òsobë czëjącé sã Kaszëbama, abò dze mieszkô zacht wielëna Kaszëbów (je to przëtrôfk w trzech gardach: w [[Gduńsk|Gduńskù]], [[Gdiniô|Gdini]] ë [[Sopòt|Sopòce]]).
Wedle taczich kriteriów teritorium Kaszëbsczi òbjimô wiéchrzëznã kòl 6 200 km<sup>2</sup> w 43 [[gmina]]ch [[Wòjewództwo pòmòrsczé|pòmòrsczégò wòjewództwa]], a òsoblëwò:
* '''[[Pùcczi kréz]]''': 1. Gard [[Hél]], 2. Gard [[Jastarniô]], 3. Gard [[Pùck]], 4. Gard [[Wiôlgô Wies]], 5. [[Gmina Kòsôkòwò]], 6. [[Gmina Krokòwa]], 7. [[Gmina Pùck]].
* '''[[Wejrowsczi kréz]]''': 1. Gard [[Réda]], 2. Gard [[Rëmiô]], 3. Gard [[Wejrowò]], 4. [[Gmina Chòczewò]] - part, 5. [[Gmina Gniewino]], 6. [[Gmina Lëniô]], 7. [[Gmina Lëzëno]], 8. [[Gmina Łãczëce]], 9. [[Gmina Szemôłd]], 10. [[Gmina Wejrowò]].
* '''[[Lãbòrsczi kréz]]''' - part: 1. [[Gmina Céwice]] - part.
* '''[[Bëtowsczi kréz]]''' - part: 1. Gard [[Bëtowò]] ë [[Gmina Bëtowò]], 2. [[Gmina Czôrnô Dãbrówka]], 3. [[Gmina Lëpnica]], 4. [[Gmina Parchòwò]], 5. [[Gmina Tëchòmié]].
* '''[[Kartësczi kréz]]''': 1.Gard [[Kartuzë]] ë [[Gmina Kartuzë]], 2.Gard [[Żukòwò]] ë [[Gmina Żukòwò]], 3.[[Gmina Chmielno]], 4.[[Gmina Przedkòwò]], 5.[[Gmina Sëlëczëno]], 6.[[Gmina Srôkòjce]], 7.[[Gmina Somònino]].
* '''[[Kòscérsczi kréz]]''': 1. Gard [[Kòscérzëna]], 2. [[Gmina Kòscérzëna]], 3. [[Gmina Dzemiónë]], 4. [[Gmina Kôrsëno]] - part, 5. [[Gmina Lëpùsz]], 6. [[Gmina Nowô Karczma]] - part
* '''[[Chònicczi kréz]]''' - part: 1. Gard [[Brusë]] ë [[Gmina Brusë]], 2. [[Gmina Chònice]] - nordowi part, 3. [[Gmina Kònarzënë]].
* [[Człëchòwsczi kréz]] - part: 1. [[Gmina Przechlewò]] - part.
* '''Gard [[Gduńsk]]''', '''Gard [[Gdiniô]]''', '''Gard [[Sopòt]]'''
Pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Òstało przëjãté, że:
* drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je [[kaszëbsczi jãzëk]];
* za Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce);
No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w stronach pod [[Słëpsk]]iem procent [[Kaszëbi|Kaszëbów]] i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô.
=== Pòdzélënk Kaszëbsczi na regionë ===
Bënë dzysdniowi Kaszëbsczi je mòżlëwé wëapartnic 5 kùlturno-jãzëkòwëch regionów:
1. '''[[Norda]]''' - tradicëjnô òbéńda nordowòkaszëbsczich dialektów (krézë: pùcczi, wejrowsczi)
2. '''Westrzódk''' - tradicëjnô òbéńda westrzédnokaszëbsczich dialektów ([[Kartësczi kréz]])
3. '''Pôłnié''' - tradicëjnô òbéńda pôłniowòkaszëbsczich dialektów (dzélowò krézë: kòscersczi, chònicczi, tëchòlsczi)
4. '''Zôpôd''' - òbéńda chtërnô przed [[II Swiatowô Wòjna|II Swiatową Wòjną]] słëcha do Miemiecczi, a pò ny òsta przëznónô Pòlsczi Lëdowi Repùblice. Kaszëbi nie są tam procentowò tak trójną miészëzną jak na Nordze, Westrzódkù ë Pôłnim (dzélowò kréze: Lãbòrg, Bëtowò)
5. '''Trzëgard''' - aglomeracëjô Gduńska (historëcznô stolëca Kaszëbów), Gdini ë Sopòtu. Jesz na zôczątkù XX-gò stolatégò jistniałë tam aùtochtoniczné dialektë kaszëbsczé: nordowòpòrénkòwé- wiôlgòkacczi, witomińsczi, sopòcczi; ë pôłniowòpòrénkòwé: òlëwsczi, brzezënsczi, matarnsczi. Dzysô w Trzëgardze Kaszëbi są nôwikszą etniczną miészëzną, chòc jãzëkòwò w zacht wikszoscë spòlaszałą.
=== Ekònomijô ===
[[Òbrôzk:Lodz rybacka.jpg|thumb|left|Bôt]]
Nôwicy lëdzy robi w sferze ùsłëgów. Wôżnéma wietwiama gòspòdarzënkù Kaszëb są: turistika, mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë),bùdowizna, rëbaczenié ë gbùrzëzna. Kaszëbi są téż bëlnyma stolôrzama i piekôrzama. Turistika rozwijô sã nad sztrądã [[Bôłt]]u, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza i niechtërné gardë, np. [[Gduńsk]]. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców słëchają: [[Chmielno]], [[Jastarniô]], [[Leba]] i [[Sopòt]]. Niejedné rastauracëje, karczmë i gòscyńce pòdôwają dlô wanożników kaszëbsczé smaczczi: wãgòrzową zupã, [[czarwina|czarwinã]], [[plińce]] i jin. Mòże liczëc, że w przińdnëch latach wczasowëch chëczów ë agrokwatérów bãdze na Kaszëbach wicy.
=== Stón i òchróniô òkrãżégò ===
[[Òbrôzk:Phytoplankton bloom in the Baltic Sea (July 3, 2001).jpg|thumb|Planktón na Bôłce òb lato 2001 rokù]]
Jesz na zôczątkù lat dzewiãcdzesątych XX wiekù, z wëszłotë dzejnotë człowieka, na mòcno zagòspòdarzonëch òbéńdach Kaszëbów i przëlégłégò do nich [[Bôłt]]u bëłë w niebezpiekù wszëtczé dzélëczi òkrążégò, a òsoblëwò: hidrosfera, atmòsfera, wiérzk zemi, roscënizna i zwiérzãcy swiat. W wszelejaczich zakładach i chëczowëch gòspòdarztwach pòwstôwało wiele jindustriowégò i kòmùnalnégò sztokù, z chtërnégò znaczny dzél nie béł òbczëszcziwóné. Szkòdzało ùżëwanié w gbùrzenim wiôldzich miôrków szutów ë pestëcydów, ale téż z wëszłotë niegwôscëwégò zabezpieczeniô kòmùnalnégò i jindustriowégò sztokù doszło do tegò, że baro lëchi béł sanitarny stón rzéków, jezór a stëdni. W Stãgłi Wisle wszëtczé pòbiéróné próbczi wòdë bëłë za klasą czëstoscë fizykòchemiczné, a w 57% biologòwi. Mòcno zaczapóné bëłë: [[Reduniô]] a [[Wisła]] (Zgniłô Wisła), chtërné dotëgòwałë kòl 7000 hm³ sztokù na rok (100% wòdów III klasë czëstoscë fizykòchemiczné i 100% wòdów pòzaklasowëch biologòwò), a z jezór – Grabòwsczé, Karczemné, Klôsztórné, Garczin, Tëchómsczé i jinszi. Sanitarny stón wòdë pòbiéróné przez lëdztwò z wòdoprowôdników i ze stëdniów béł co sztërk lëchi. Stëdnie pùbliczné bëłë zaczapóné jaż w 80%. Trójmiescé, w chtërnym mieszkô wicy jak 750 000 lëdzy i mòcno rozwity je jindustrëjô, brëkùje baro wiele wòdë. Dłudżi czas bez ògrańczeniów bëłë wëzwëskiwónë pòdzémné wòdë. Przez przezmiarã eksploatacëji bëłë òne w znacznym gradze pòwëbieróné. Narëszonô bëła równowôga hidrologòwô. Pòd [[Gduńsk]]ã i jegò òkòlém zrobił sã głãbòczi dół òbniżëniowi ò wiéchrzëznie bez mała 300 km². Wòdë rzéków, chtërné mają wiele związków chemicznëch i w wiele za môłym gradze biologòwò òbczëszczoné kòmùnalné sztok, docérają do mòrza. Przez to òstała mòcno zatrëtô [[Gduńskô Hôwinga]]. Wiôldżi kwantum bakcylów glótowëch,chtërné ùnôszłë sã w wòdze ùniemòżniwało branié kąpiélë. We Władisławòwie – w czerënkù pôłniowò-pòrénszim òd pòrtu, w Nowim Pòrce i w [[Gdiniô|Gdini]] Òrłowie òd 64% do 92% pòbiérónëch próbków wòdë bëło za klasą abò w III klasë czëstoscë. Wiele kąpielëszczów mùszało bëc zamkłé. Òrganicznô materëjô a téż azot i fòsfór docérają do mòrza za pòstrzédzëzną rzéków. Ta rzôdzëzna, a téż wlewë òceanicznëch wòdów do [[Bôłt]]u i zmianë temperaturë wòdë prowadzą do periodnégò spôdaniégò abò rostu biomasë roscënów i zwiérzãtów w Gduńsczi Hôwindze i w ji sąsedztwie. W ùbògaconëch przez azot i fòsfór mòrzczich wòdach òsoblewò mòcno rozwijô sã planktón. Przez to na zôczątkù rosce kwantum òrganizmów, chtërné nim sã żëwią. Równak z czasã planktón sã tak rozrodzywô, że rëbë i jiné zwiérzãta nie są w sztãdze gò w całosce skònsumòwac. Nieżëwi planktón, chtëren òpôdô, przez dëgòwanié bakcylów rozkłôdô sã. Przez tã rzôdzëznã zmiésziwô sã kwantum krzisenia, a na dnie zjawiwô sã sarkòwòdzyk, chtëren trëje i wiele ôrtów rëbów mô ùniemòżlëwioné rozrodzywanié sã, a w skrôwnëch wëpôdkach to prowadzy do jich smiercy. Znaczny òbéńda Gduńsczi Głãbi bëła fùl sarkòwòdzyka. Na skùtk tich procesów w latach sédemdzesątëch i òsemdzesątëch nôwikszi zmianë nastałë w Pùcczi Hôwindze, nôsnôdszi i nôbarżi pòdajny na cësk zgnojeniów òbéńdze Gduńsczi Hôwindżi. [[Pùcczi kréz]] mô przë tim wësoczi wskôzywôcz zachòrzeniô lëdzy na reka. W Pùcczi Hôwindze nazebrało sã wiele trëjącëch związków to i jidealny czedës nierzchòwiszczé dlô wiele ôrtów rëbów stracëło swòją wôżnotã. Prawie ju nie bëło [[Lasfòr|lasfòra]], [[Brzóna|brzónë]], [[Wãgòrz|wãgòrza]] abò [[Łosos|łososa]]. Ù wiele rëbów bëło widzec znanczi chòrobów, do chtërnëch doprowadzało biwanié w zgnojonym òkrãżém. Wiôldzim zagrożeniém dlô mòrzczich wodów są wëcéczi sërégò òléju.Przëmiérno – 1 tona sërégò òléju pòòkriwô cenką légą wiéchrzëznã 12 km².Temù też nie dzëwi nas chùtkô jinterwencëjô przënôléżnëch mòrzczich służbów w wëpôdkù, wezmë na to awarëji przërëchtënków w bazé rzôdczëch òpôłów abò karëwôrtnégò zdrzëcaniô przez niejedné òkrãtë balastowëch wodów, w chtërnëch są resztczi sërégò òléju. W zurbanizowani conie gduńsczi krôjnë baro mòcno bëła zatrëtô atmòsféra. Przëłoziwałë sã do te wielny wërobné zakładë, a téż chëczowé gòspòdarztwa i tërlëkòwô rësznota. W pôrãdzesąt òsoblëwò ùprzikrzonëch dlô òkrążégò zakładach („Sarkòpòl”, rafinerëjô, elektrocepłowniô, cëkrowniô i jiné) pòwstôwało 264 000 ton parzënów i 59 000 ton gazowëch zaczapaniów na rok. Jindustria, gbùrzenié, transpòrt i jiné partë gòspòdarzënkù, a téż chëczowé gòspòdarztwa są pòczątkiem rozmaitégò szlachù òdpôdków, chtërné zgromadzoné w wëznaczonëch placach zajimają wiedno wikszi rëmie, a to przëłożiwô sã do degradacëji wiéchrzëznë zemi. Samé leno jindustriowé òdpôdczi, jak np. fòsfògipsë, sëpny pòpiołë ë szlaczi z energeticzi i cepłownictwa a téż mineralné parzënë nazebróné w wòjewództwie do 2003 rokù, wôżą przeszło 21 mln ton, a pòòkrëłë òbéńdã kòl 2,6 km². Są stolemné òlérë z nalézeniém placów na wësëpiska smieców. Té wësëpiska,chtërné jistnieją, są ju wnetka czësto wëzwëskóné, a na ùmôlowanié nowëch nié ma zgòdë lëdztwa, chtërno mieszkô w sąsedztwie bédowónëch môlów. Degradacëji òkrążégò, chtërna robi pòkroczi człowiek nie przëzérô sã pasywno, le podjimô corôz barzi skùtkòwné kroczi sparłãczoné z jegò óchrónią. Jinwesticjowé wëdôwczi na óchróniã òkrążégò i gòspòdarzënk wòdny pòstãpno rosną. Np. w 2005 rokù w całim pòmòrzczim wòjewództwie wëniosłë òglowò 2 329 mln zł, przë tim na óchróniã wiodra bëło przeznaczoné 34,2 mln zł, na sztokòwi gòspòdarzënk i óchróniô wòdów 1 624 mln zł,na gòspòdarzënk òdpôdkama, òchróniô i doprowadzenié wôrtnotë ùżëtny zemiów jak bëło przódë, a téż pòdzemnëch a wiéchrzëznowëch wòdów 27,7 mln zł, na wòdny gòspòdarzënk 50,6 mln zł. W latach 1990–2005 bëło rëszoné abò rozbùdwóné pôrãdzesąt kòmùnalnëch i jindustriowëch òbczëszczalniów sztokù. Jedna z nôwikszëch òbczëszczalniów – w Dãbògòrzim – zbiérô sztok z òbéńdë, na chtërné mieszkô kòl 400 000 lëdzy (z [[Gdiniô|Gdini]], [[Sopòt]]u, [[Rëmiô|Rëmi]], [[Réda|Rédë]],[[Wejrowò|Wejerowa]]). Òbczëszczalniô w Swôrzewie zbiérô i òbczëszcziwô sztok z [[Pùck]]a, [[Wiôlgô Wies|Wiôldżi Wsë]] i całégò Hélsczégò Półòstrowa. Pòdług [[Jan Mòrdawsczi|Jana Mòrdawsczégò]] (1999) òbéńda Kaszëbów je mało zatrëtô, òkòma przëmiérzno tamsamnëma jezorama i môlama, jak téż niechtërnëma kawałkama rzéków. Pòmôgô to rozwicu turisticzi. Bôczënk przërzesziwô sã tu do òchrónë przërodnégò òkrãżégò. Wërazã tegò je założenié parków i rezerwatów, ùznanié niechtërnëch òbiektów żëwy i miartwy przërodë za pamiątczi przërodë. Na Kaszëbach je cziledzesąt rezerwatów. Bliskò 1000 òbiektów pònazwóno mionama pamiątków przërodë (pòjedińczé drzewa, karna drzéw, aleje, narzëtowé kamiszcza i jiné.
=== Znóny lëdze pòchôdający z Kaszëbsczi (w dzysdniowëch greńcach), abò z nią zrzeszony ===
 
* [[Witołd Bòbrowsczi]] - runita
* [[Andrzej Bronk]] - filozófa z KUL
* [[Klemens Bronk]] - pòlitikôrz, zakłôdôrz TOW Gryf Kaszubski /Gryf Pomorski
* [[Kònstantin Dominik]] - biskùp
* [[Günter Grass]] - runita
* [[Sylwia Gruchała]] - florecëstka
* [[Józef Jankòwsczi]] - ksądz
* [[Thomas Kantzow]] - runita, dzejopisôrz
* [[Benedikt Karczewsczi]] - chemik, doktor jinżinéra
* [[Kazimierz Klawiter]] - pòlitikôrz
* [[Ryszard Krauze]] - biznesman
* [[Gerard Labùda]] - dzejownik
* [[Czesław Lang]] - kòłownik
* [[Andrzej Lepper]] - pòlitikôrz
* [[Aleksander Majkòwsczi]] - runita, dzejopisôrz
* [[Maciej Miecznikowski]] - spiewôk
* [[Rafał Mohr]] - aktór
* [[Paul Nipkow]] - wënalôzôrz
* [[Roman Paszke]] - żéglôrz
* [[Janusz Reiter]] - diplomata
* [[Józef Rogala Wybicki]] - ùsôdzca słowów "Mazurka Dąbrowskiego" (pòlsczégò nôrodnégò himna)
* [[Jarosław Selin]] - pòlitikôrz
* [[Danuta Stenka]] - aktorka
* [[Abdon Stryszak]] - profesor weterinaryjnëch nôùków
* [[Donald Tusk]] - pòlitikôrz
* [[Edmund Wnuk-Lipiński]] - socjologa
* [[Andrzej Wroński]] - biôtkôrz
* [[Bernard Zëchta]] (Sëchta) - ksądz, słowôrznik
* [[Marta Żmuda-Trzebiatowska]] - aktorka
==Lëteratura==
* J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder: Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi, J. Tréder: Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowizna M. Rôżok przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, [[Gduńsk]] 1999.
*Jan Mòrdawsczi: Geografia Kaszub/Geògrafia Kaszëb. dolmaczënk: Ida Czajinô, Róman Drzéżdżón, Marian Jelińsczi, Karól Rhode, Gdańsk Wydawn. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gduńsk 2008.
{{Stub}}
[[Kategòrëjô:Kaszëbë| ]]
[[be:Кашубія]]
[[be-x-old:Кашубія]]
[[bg:Кашубия]]
[[da:Kashubien]]
[[de:Kaschubei]]
[[dsb:Kašubska]]
[[en:Kashubia]]
[[eo:Kaŝubio]]
[[es:Casubia]]
[[hsb:Kašubska]]
[[it:Casciubia]]
[[la:Cassubia]]
[[oc:Cashobia]]
[[pl:Kaszuby]]
[[pt:Casúbia]]
[[ro:Cașubia]]
[[ru:Кашубия]]
[[sk:Kašubsko]]
[[stq:Kaschubäi]]
[[sv:Kassubien]]
[[szl:Kaszuby]]
[[uk:Кашубщина]]