Czôrnô dzura - rozeszłoscë midzë wersjama

[[Òbrôzk:BH LMC.png|thumb|280x280px|'''Czôrnô dzura''']]

'''Czôrnô dzura''' – je to twór [[grawitacjagrawitacjô|grawitacjëgrawitacje]], chtërny pòdlegają cząstczi ò môłich i wiôldżich masach, a nawetka wid. Nôwiãkszé i nôjjasniészénôjasniészé cała mògą bëc niewidoczné, bò przëcyganié jasny gwiôzdë ò ti sami gãstoscë co [[Zemia]] i strzédnicë 250 razë wiãkszi jak Słuńce nie pòzwòlëłobë żódnemù parmieniowi do naju dotrzec. Prãdkòsc ùcekaniégò dlô Zemi je 11,2 km/s, a zanôlégô òna òd wiôlgòscë i masë òbiektu, chtërny cało chce òpùscëc<ref name=":0">[https://books.google.pl/books?id=9S-hzg6-moYC&hl=pl Wald] 1984 ↓, s. 299–300.</ref>. Jak prãdkòsc ùcekaniégò przekrôczëłabë prãdkòsc widu, wid taczi gwiôzdë nie bëłbë w stóniestanie do naju dotrzec.

== HistorijôHistoriô==

Pòdług teòrie [[Albert Einstein|Alberta Einsteina]], w mòcnym pòlu grawitacyjnym czas płënie wòlni jak w słabszim. W tim polupòlu wszëtczé procesë ùlegają spòmalnieniu (dylatacjadylatacjô czasu) z pùnktëpùnktu widzeniô òbserwatora, a mòcné pòle grawitacyjné zmianãzmieniwô geòmetricznichgeòmetriczné własnoscwłasnoscë przestrzenië, cò òznôczô, że np. suma nórtów w trzënórce nie je rôwnô 180 gradówgradóm. Czas i przestrzéń twòrzą zakrziwiającą sã czterowëmiôrową „Czasoprzestrzéń”. SëłaSëłë frawitacjëgrawitacje na pòwierzchniëpòwierzchni gwiôzdë sygają niesączonynieskùńczonëch wôrtnoscë, a czedë rozmiarë cała zbliżajazbliżają sã do parmienia grawitacyjnégò parmienia, grawitacja zmiérzô do nieskùńczonoscnieskùńczonoscë. W ti sytuacjësytuacji ni mòźë bëc z równoważonôzrównoważonô przez skòńczoné cësnienié i cało nieùchronnie mùsymùszi zapadnązapadnąc sã do wëstrzódka, co prowadzy do pòwstaniô czôrny dzurë. W ji òkòlim czas płënie corôz pòmalni.

Materiô, z jaczi je zbùdowónô je gwiôzda, pòdobnô do naszégò [[Słuńce|Słuńca]], pòdlégò dzałaniu dwóch procëmstawnichprocëmstawnëch sëłów: grawitacjëgrawitacji, chtërnô chce schnącscësnąc mateiamateriã do centralnégò pùnktpùnktu, i cësnieniégò gòrącégò gazu, próbùjącégò rozepchnąc gwiôzdã. [[Gwiôzda]] je stabilnô, czej te dwie sëłë sã równowôżą. Pòwierzchniô gòrący gwiôzdë wygwcyg emitëje energiã. Czej wëczerpie sã jądrowijądrowé paliwò, gwiôzda wygwiedno wëpromieniwùje energiã i stopniowò sã kùrczi. Jak masa gwiôzdë nie przewiższô masë Słuńca 1,2 razë, to kùrczeniéniekùrczenié kòńczi sã, jak ji parmień skùrczi sã do czilëczile tesąców kilometrów. Taczé gwiôzdë naziwómë biôłima karłama.

W 1964 rokù dwaj rzdzeccziradzecczi astrofizycë [[O. H. Gusejnow]] i [[Jakow Zeldowicz|J. Zeldowicz]] ^{[[:pl:Jakow Zeldowicz|(pl)]]} zaproponowelë pòszukiwanié czôrnëch durówdzurów w ùkładach pòdwójnichpòdwójnëch gwiôzdów. Założëlë, że mògą jistniec układukładë, w chtërnëch jednimjednym składnikã je normalnô gwiôzda, a drëdżim czôrnô dzura. Te dwa cała krążą wkół pòspólnégò strzódka masë, a że czôrnô dzura je niewidocznô, wëdôwô sã, że jasny składnik òbrôcô sã wkół niczegò. Jednak czãsto wëjasnienié je taczé, że drëgô gwiôzda swiécy, ale słabi jak na pierwszô i ji wid dżinie w promieniowaniu jasniészégò składnika.

Czôrné dzurë nie są wieczné, bò mògą wëparowac w wynikù procesów kwantowich zachôdającëch w mòcnich pòlach grawitacyjnychgrawitacyjnëch. W próżni przestrzéń je wëpëłnionô nienarodzonyma, wirtualnyma cząstkama i anticząstkama. Żlë nie je jima przekazywónô niżôdnô energia, nie mògą sã òne zamieniac w realné cząstczi. Pò skùrczenim sã naładowónégò elektricznie cała i pòwstaniu czôrny dzurë, pòlé elektriczné pòlé ùlégô taczimùtaczémù wzmòcnieniu, że zaczinają pòwstawac pôrë elektron – pòzyton. Kreacjô pôrów przez [[en:elektriczné pòlé]]&nbsp;^{[[:pl:Pole elektryczne|(pl)]]} ^{[[:en:Electric field|(en)]]} je téż mòżlëwô bez ùdzélu czôrny dzurë. W taczim przëtrôfkù pòlé mùsymùszi bëc jednakrównak wzmòcnioné.

== BibliografijôBibliografiô ==