[[Òbrôzk:Flag of Vilnius.svg|thumb|Fana Wilna]] ▼[[Òbrôzk:Grand Coat of arms of Vilnius.svg|thumb| pòznakaHerb Wilna]] ▼[[Òbrôzk:Vilnius Old Town Skyline at dusk, Lithuania - Diliff.jpg|thumb| WilnoPanorama Wilna]] ▼</ref>'''Wilno''' ([[Lëtewsczi jãzëk|lët.]] Vilnius, niem[[pòlsczi jãzëk|pòl. ]] WilnaWilno, [[biôłorusczi jãzëk|biôł.]] Вільня) -– stolëca [[Lëtwa|Lëtwë ]], do 1795 stolëca Wiôldżégò Lëtewsczégò Ksãstwa w Rzeczpòspòlëti Óbëdwóch Nôrodów ., òd 1920 do 1922 jakno stolëca Strzédny Lëtwë, w latach 1922-1939 w grańachgrańcach II RP (jakno stolëca wileńsczégò wòjewództwa), na Wileńsczim Pòmòrzim, nad Wilią, przë ùbiédze rzéczi Wilejczi. Lëczba miestnëch lëdzy w 20102015 rokù wëniosła 560542 200990<ref>[http://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?portletFormName=visualization&hash=73c1a737-2e38-4d0d-b308-e1f70c17da20= Statistics Lithuania — Population at the beginning of the year by city / town and year].</ref>. ▼
Nôwiãkszé w ùprocemnienim do wiéchrzeznë miasto w krajach Bôłtu, wiôldżé gòspòdarczé, finansowé, industriowé centróm; banowi, dargòwi, fligrowi transpòrt; centróm kùlturë i nôùczi, 8 ùniwersëtétówùniwersytetów, w tim Wilëńsczi. ▼[[Òbrôzk:Vilnius Modern Skyline At Dusk, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Wilno stolëca Lëtwë]] ▼▲[[Òbrôzk:Vilnius Old Town Skyline at dusk, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Wilno]]
Wilno (pòl. Wilno, lët.Vilnus wymowa <ref>Population of Vilnius in 2012 (ang.). 27.07.2012, 27.07.2012. [dostęp 27.07.2012].
▲</ref>, niem. Wilna) - stolëca Lëtwë, do 1795 stolëca Wiôldżégò Lëtewsczégò Ksãstwa w Rzeczpòspòlëti Óbëdwóch Nôrodów., òd 1920 do 1922 jakno stolëca Strzédny Lëtwë, w latach 1922-1939 w grańach II RP (jakno stolëca wileńsczégò wòjewództwa), na Wileńsczim Pòmòrzim, nad Wilią, przë ùbiédze rzéczi Wilejczi. Lëczba miestnëch lëdzy w 2010 rokù wëniosła 560 200.
▲Nôwiãkszé w ùprocemnienim do wiéchrzeznë miasto w krajach Bôłtu, wiôldżé gòspòdarczé, finansowé, industriowé centróm; banowi, dargòwi, fligrowi transpòrt; centróm kùlturë i nôùczi, 8 ùniwersëtétów, w tim Wilëńsczi.
Je wiôldżim religijnym centróm , przeszło 40 rzimskòkatolëccichrzimskòkatolëcczich kòscołów, 20 prawosławnëch[[Prawòsławié|prawòsławnëch]] cerkwi, 3 żëdowsczé sinagòdżi, karaimskô kienesa.
Wilno je òsoblëwie centrum pòlsczi kùlturë i nôùczi na Lëtwie. Dzejają tu chòcbë: Pòlsczé Téatralné Studio, Pòlsczi Téater, Fùndacjô PòlsciPòlsczi Kùlturë na Lëtwie, Pòlsczi ÙniwersëtétÙniwersytet.
Miasto mô prawò do aktu wëbieraniô króla<ref>Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.</ref>.
s. 42.
</ref>.
== Demògrafia ==
W Wilnie mieszkô kòl 527543 tës. lëdzy (20112015), a. wikszoscWikszosc spòleznë (63,2%) to Lëtwini. Mieszkôńcë z jinszëch nôrodów to Pòlôsze (16,5%), Rusczi (12%), BiôłorësëniBiôłorusëni (3,5%), Żëdzë (0,4%) i jinszé nôrodowòscë (4,4%)<ref>Litewski[http://osp.stat.gov.lt/home DepartamentOficialiosios Statystycznystatistikos portalas]</ref>.
</ref>.
▲[[Òbrôzk:Flag of Vilnius.svg|thumb|Fana Wilna]]
Piérszi spisënk lëdzy béł w 1873r. Wedle niegò tedë w Wilnie bëło 96 tës. mieskôńców, a w tim wicy niż połwa to Żëdzë <ref>Czarkowski, Ludwik: ''Wilno w latach 1867-85 (Ze wspomnień osobistych).'' Wilno 1929, str.21. ▼</ref>.
▲[[Òbrôzk:Grand Coat of arms of Vilnius.svg|thumb|pòznaka Wilna]]
▲Piérszi spisënk lëdzy béł w 1873r1873 r. Wedle niegò tedë w Wilnie bëło 96 tës. mieskôńcówmieszkańców, a w tim wicy niż połwa to Żëdzë <ref>Czarkowski, Ludwik: ''Wilno w latach 1867-85 (Ze wspomnień osobistych).'' Wilno 1929, str.21. </ref>.
Piérszô zmiónka ò miesce pòchôdô dopiérze z 1323r z lëstu wiôldzédò ksãca Giedymina do papiéża Jana XXIII.
W latach 1365 i 1383 Wilno najachalë Krzëżôcë, chtërny spôlëlë miasto. W 1387rokù Lëtwa przëjãła chrzest. W tim téż rokù Wilno nabëło magdebùrsczé miejsczé prawa<ref>Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.</ref>. W 1419 rokù ksążã Witóld zaczął bùdowac piérszi mùrowóny zómk, pózni zwóny Dólnym. Nawetka pò smiércë Witolda (1430) Wilno òstało sedzëbą wiôldżich lëtewsczich ksãżątów. W 1441 Kadzmiérz Jagiélónczëk pòtwierdzył miejsczé prawa. W latach 1503-1522 òstałé wëbùdowòné òbronné mùrë. W czasach zëgmùntowsczich nôbarżi zmieniwało sã miasto. Pòwsta tedë mennica, arsenał, młinë, mòst na Wilejce, wiele szpitalów i pałaców. Robielë przë tim architekcë i italsczi wërzinôrze. Wilno òd tegò czasu je miastem wiele nôrodów. W 1579<ref>Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.</ref> rokù król Sztefón Batori Akademiã, chtërną prowadzëlë jezuicë, a je ùzémkiem Wilensczégò Ùniwersëtétu. ▼
Rozrost Wilna zatrzëmôł wiôldżi òdżin w 1610 <ref>Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140.</ref>. A téż wiele lëdzy w 1655rokù wëmòrdowalé Rusczi. ▼
▲== HistorëjôHistoriô miasta ==
W 1795r. nalazło sã w rusczim zabòrze, a jesz bëło stolëcą gùbernii. ▼▲Piérszô zmiónka ò miesce pòchôdô dopiérze z 1323 r. z lëstu wiôldzédò ksãca Giedymina do papiéża Jana XXIII. W latach 1365 i 1383 Wilno najachalë Krzëżôcë, chtërny spôlëlë miasto. W 1387rokù1387 rokù Lëtwa przëjãła chrzest. W tim téż rokù Wilno nabëło magdebùrsczé miejsczé prawa<ref>Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.</ref>. W 1419 rokù ksążã Witóld zaczął bùdowac piérszi mùrowóny zómk, pózni zwóny Dólnym. Nawetka pò smiércë Witolda (1430) Wilno òstało sedzëbą wiôldżich lëtewsczich ksãżątów. W 1441 Kadzmiérz Jagiélónczëk pòtwierdzył miejsczé prawa. W latach 1503-1522 òstałé wëbùdowòné òbronné mùrë. W czasach zëgmùntowsczich nôbarżi zmieniwało sã miasto. Pòwsta tedë mennica, arsenał, młinë, mòst na Wilejce, wiele szpitalów i pałaców. Robielë przë tim architekcë i italsczi wërzinôrze. Wilno òd tegò czasu je miastem wiele nôrodów. W 1579<ref>Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.</ref> rokù król Sztefón Batori Akademiã, chtërną prowadzëlë jezuicë, a je ùzémkiem Wilensczégò ÙniwersëtétuÙniwersytetu.
▲Rozrost Wilna zatrzëmôł wiôldżi òdżin w 1610 <ref>Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140.</ref>. A téż wiele lëdzy w 1655rokù wëmòrdowalé Rusczi.
W XIX stalatach Wilno bëło môlã, dze rozwiajało sã wiele patrjiotnëch òrganizacëjów, przëkładno filomatów, filaretów. Pò lëstpadnym pòwstanim Rusczi zamklë ùniwersëtét. Òb czas stëcznikòwégò pòwstaniô w òkòlim Wilna dzejałë sã òstré wòjarze. ▼
▲W 1795r1795 r. nalazło sã w rusczim zabòrze, a jesz bëło stolëcą gùbernii.
W latach 1915-1918r. Wilno zajimalë Niemcë. Òb czas wòjnë 1920 dobëła je Czerwònô Armia, i tak téż bëło w 1939rokù drëdżi rôz. Sowiecë przëkôzalë miasto Lëtwinóm. Pòzni òb czas wòjnë wiele lëdzy wësedlono, a miasto òstało zbómbardowóné. Wëdzarto Wilno z pòlsczich rąków. Pò 1944r. zaczãlë miasto zamieszkiwac Lëtwinowie i Pòlôszë. Òd 1917r. Wilno je stolëcą samòstójny Lëtwë. ▼
▲W XIX stalatachstalatim Wilno bëło môlã, dze rozwiajało sã wiele patrjiotnëch òrganizacëjów, przëkładno filomatów, filaretów. Pò lëstpadnymlëstopadnikòwim pòwstanim Rusczi zamklë ùniwersëtétùniwersytet. Òb czas stëcznikòwégò pòwstaniô w òkòlim Wilna dzejałë sã òstré wòjarze.
▲W latach 1915- 1918r1918 r. Wilno zajimalë Niemcë. Òb czas wòjnë 1920 dobëła je Czerwònô Armia, i tak téż bëło w 1939rokù1939 rokù drëdżi rôz. Sowiecë przëkôzalë miasto Lëtwinóm. Pòzni òb czas wòjnë wiele lëdzy wësedlono, a miasto òstało zbómbardowóné. Wëdzarto WilnoPò z pòlsczich rąków. Pò1944 1944rr. zaczãlë miasto zamieszkiwac Lëtwinowie i Pòlôszë. Òd 1917r1917 r. Wilno je stolëcą samòstójny Lëtwë.
== Stôrodôwnotë ==
[[Òbrôzk:Vilnus_Montage_(2016).png|thumb|Widoczi z Wilna]]
▲[[Òbrôzk:Vilnius Modern Skyline At Dusk, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Wilno stolëca Lëtwë]]
W 1994 rokù Wilno òstało wpisóné na spisënk swiatowi spôdòwiznë UNESCO. W miesce je kòl 40 kòscołów.
=== Gòtëcczé stôrodôwnotë: ===
* wieżaWieża Giedymina
* Kòscół sw. Anë
* Kòscół sw. Francëszka i sw. Bernata
* Kòscół sw. Mikòłaja
=== <br>Renesansowé stôrodôwnotë: ===
*Dólny zómk
=== <br>Barokòwé stôrodôwnotë: ===
* Kaplëca sw. Kadzmiérza
* Wilensczi ÙniwersëtétÙniwersytet
* Kòscół p.w. Wniebòwzãca NMP
* Kòscół sw. Michała
* mònasterMònaster sw. Dëcha
* cerkwiôCerkwiô i klôstor Bazëlianów
* Kòscół sw. Jakùba i Filipa
* Kòscół sw. Jana Chrzcëcela i Jana Éwagelistë
* Kòscół sw. Teresë
=== <br>Klasycësticzné stôrodôwnotë: ===
* Bazëlëka sw. Stanisława i Władisława
* rôtëszRôtësz
* pôłôcPôłôc w Werkach
* éwangeléckòEwangeléckò-refòrmòwóny kòscół
=== ElekticznéEklekticzné i neòstilowé stôrodôwnotë: ===
* Chùralnô synagòga
* Aùgbùrskò-éwangelicczi kòscół
* Mùzeùm Òfiar Lëdzczich mòrdów
=== <br>Mòderné stôrodôwnotë sprzed 1939: ===
* Wniesenié Trzech Krziżi
* Bernardinsczi smãtôrz w Zarzéczu
* Smãtzôrz sw. Rafała na Pióromònce
* Smãtôrz na Kalarëji
* éwangelëccziEwangelëcczi smãtôrz
* karaimscziKaraimsczi smãtôrz
* żëdowscziŻëdowsczi smãtôrz
* mùzelmańscziMùzelmańsczi smãtôrz
* [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Vilna3.html partyzanci w Wilnie, w jęz. ang.]
* [http://www.eilatgordinlevitan.com/vilna/vilna_pages/vilna_partisans.html partyzanci w Wilnie, w jęz. ang.]
* [[:pl:Słownik_geograficzny_Królestwa_Polskiego|Wilno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XIII (Warmbrun – Worowo) z 1893 r.]]
* [http://www.polskiekresy.info/portal/ Filmy o Wilnie]
* [http://www.viv.lt/ Virtual Historical Vilnius, w jęz. lit. i ang.]
== Zazdrzôj téż ==
[[:pl:Metro_w_Wilnie|Metro w Wilnie]]
[[:pl:Góra_Trzykrzyska|Góra Trzykrzyska]]
[[:pl:Kurier_Wileński|Kurier Wileński]]
[[:pl:Polskie_Radio_Wilno|Polskie Radio Wilno]]
[[:pl:Prospekt_Giedymina_w_Wilnie|Prospekt Giedymina w Wilnie]]
[[:pl:Garnizon_Wilno|Garnizon Wilno]]
[[:pl:Cerkiew_Zmartwychwstania_Pańskiego_w_Wilnie|Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Wilnie]]
[[:pl:3_Korpus_Armijny_Imperium_Rosyjskiego|3 Korpus Armijny Imperium Rosyjskiego]]
[[:pl:Elektrit|„Elektrit”]]
[[:pl:Park_Europy|Park Europy]]
[[:pl:Wieża_w_Wilnie|Wieża w Wilnie]]
== ZdrzódłoPrzëpisczi ==
{{przëpisë}}
http://pl.wikipedia.org
▲== Bùtnowé linczilënczi ==
[[mediawikiwiki:MediaWiki|https://www.mediawiki.org/wiki/MediaWiki]]{{stub}}
* [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIII/492 Wilno] w „Geògraficznym słowarzu Pòlsczégò Królestwa i jinëch słowiańsczich krajów”
[[Kategòrëjô: WilnoLëtwa]] ▼== Przëpisë ==
[[Kategòrëjô:Stolëcë państw Eùropë]]
[[Kategòrëjô:Miasto w wileńsczim krãgù]]
[[Kategòrëjô:Wileńsczé wòjewództwò]]
[[Kategòrëjô:Môle òdznaczoné Òrderã Lenina]]
| 