Apòkrif

Apòkrif - jakò lëteraturã apòkrifną òkreslô sã w egzegeze katolicczi lëteraturã żëdowską i stôrochrzescëjańską, nie zaliczoną do kanonu ksąg Swiãtégò Pisma. Z pòzdrzatkù na wëstãpùjącé w nich wątczi i òkòlim, w chtërnym pòwstałë, mòżna apòkrifë ùznac za lëteraturã pòzabiblëjną. Słowò "apòkrif" fùnkcjonëje téż pòza kòntekstem religijno-filozoficznim w barżi òglowim znaczenim, òpisownym tekscë niegwësnégò pòchòdzeniô, prôwdzëwòtë. Słowò to dobierô sã do dokôzów o fałszëwim pòchòdzenim, czë nie òd aùtora, za chtërnégò jaczis dokôz ùchòdzy, dokôz "wëdostôny z schòwkù", téż bòdôj prôwdzëwi. Słowò to dobierô sã tak samo do dokôzów ò pòprôwdze niewërażonym pòchòdzenim, aùtorstwie i prôwdzëwòcë, ale téż dlô tëch, dlô chtërnëch jich "apòkrificznosc" je doskònale znanô i zamierzonô przez, chòcbë, aùtora.

Pòwstanié nazwë

Słowò apòkrif je pòchòdzeniô grecczégò apòkryphon i òznôczô dokładno cos, co je ùkrëti i co sã dopiére òdkriwô. W tim znaczenkù nazwë ti ùżił Òrygenes w òdniesenim do ksąg gnostëcczich, nawlekającëch co le mało do Nowégò Testameńtu.

Żëdzëzna i chrzescëjaństwò

Z puńktu widzeniô żëdzëznë i chrzescëjaństwa apòkrifama zwano pisma, chtërné nie òstałë przëjãté do kanonu swiãtëch pism, abò bëti jakbë w pewny procëmnoce do kanonu. W ti mësle dobierô sã téż słowò pseudoepigraf. We wczasnym chrzescëjaństwie i to w jegò nôwczasniészim cządze pismiennëm, tegò órtù ksãdzi òstałë òdrzuconé, bò ùznano, że nie òstałë òne napisôné prosto pòd cëskã Swiãtégò Dëcha. Rozeznanié, jaczim czierowano sã przë òdrzuceniu tegò órtù pism bëłë m.in.:

• niegwësné pòchòdzenié tegò tekstu, a przez to nierãczonégò przekazu òd apòstoła – ùcznia Jezësa;
• niezgòdnosc doktrinalnô z òglowéma wskôzama wiarë, przë czim nie chòdzëło tu leno ò fùl niezgòdnosc, le ò wątplëwé sfòrmulowania czë teorëje zawarté w dané ksãdze czë pismie;
• synkretëzm religijny zawarti w zamkłoscë danégò pisma;
• wątczi mitologòwé abò prosto wësniti zamkłi w tekscie.

Kanón swiãtëch ksąg w żëdzëznie òpisano kòl kùńca I s.n.e. w Jamni (Jawne). Do swiãtëch ksąg zarechòwóno te, chtërne bëłë spisané pò hebrajskù lub aramejskù – to je 39 ksąg. Òdcëskano tekstë grecczé (przede wszëtczim Septuagintã) i jinszé òpisując je mianem pism bùtnowéch (ha-chiconim). Tak pòwstôł tzw. kanón hebrajsczi, chtëren objimôł miészą lëczbã ksąg niż Septuaginta (chtërna zawierô 46 ksąg), na chtërnej òparło sã chrzescëjaństwò. Nie je mòżlëwé ùgòdzenié pełné lëstë ksąg apòkrificznëch. Dzysdnia ùwôżô sã, że apòkrifama Starégò Testameńtu je ok. 60 pism, a Nowégò Testameńtu bëlno wicy i nie je mòżlëwé ùgòdzené nawetka przëblëżoné lëczbë wszëtczich niekanónicznëch pism Nowégò Testameńtu. Apòkrifë (pseudoepigrafë) dzelą sã na różné grupë w leżnoscë òd przëjãtégò kriterium: wedle gatunków lëteracczich, aùtorstwa przëpisanégò dokôzcy, pòchòdzenégò (żëdowsczié, hellenisticzné), tikania do gwëségò nurtu religijnégò (żëdowskòchrzescëjansczié, gnosticczié) i wiele jinszëch. Co le mało dobiérónym kriterium przy pòdzelenim apòkrifów je jich przënôleżnota do gwëségò gatunkù lëteracczégò, pò pòrzednim tikaniu do Stôrégò abò Nowégò Testameńtu.

Apòkrifë (pseudoepigrafë) Stôrégò Testameńtu

Apòkrifë të są wëdbą leno żëdowscziégò òkòlégò, le nie blós palestinsczégò – wiele z nich pòwstało w òkòlim diaspòrë babilońsczié, antiocheńsczié czë aleksandrëjsczié. Nawlekają òne do ksąg kanónicznëch Stôrégò Testameńtu, ùchôdają czãsto za samobëtné ksãdzi swiãte, abò za rozszérzenié jich kanónicznëch równoznaczënów. Wikszosc z nich pòwstała w czasu òd II s. p.n.e. do kùńca I s. n.e. Wikszosc apòkrifów stôrotestameńtalnëch dożdała do naszëch czasów dzãka wczesnochrzescëjańsczim pisôrzóm. Westrzód apòkrifów stôrotestameńtalnëch wëapartniô sã trzë dërżeniowi grupë:

• Òpòwiôdania mają charakter quasi-historëczny, òpisują dzeje narodu w jaczims wëcynkù, abò dzeje jaczis òsobë – nawlekają òne abò do prôwdzëwëch zdarzeń, abò téż (tak je co le mało) òparti są na legendach.
  • Ksãga Jëbleuszów;
  • 3 Ksãga Ezdrôsza;
  • 3 Ksãga Machabejskô;
  • Apòkalipsa Mòjżesza;
  • Żëcé Jadama i Jewë;
  • Testameńt Jadama;
  • Wniebòwstąpienié Jizajôsza.

• Pisma didakticzné to ksãdzi mądroscowé zawierające pòuczenia co tikają spraw òbëczajnych i nôbòżnych. Do nich mòżna zarechòwac:
  • Testameńty Dwunastu Patrijarchów;
  • Psalm 151 i 4 dalszé;
  • Psalmë Salomona;
  • Mòdlëtwa Manassesa;
  • 4 Ksãga Machabejskô;
  • pisma didakticzné z Qumran.

• Apòkalipsë – òne nawlekają przede wszëtczim do kanónicznëch ksąg prorocczich
  • Ksãga Henocha;
  • Wniebowziãcé Mòjżesza;
  • 4 Księga Ezdrasza;
  • Apòkalipsa Barucha;
  • Apòkalipsa Ôbrama;
  • Testameńt Ôbrama;
  • Apòkalipsa Eliasza;
  • Ksãga Eliasza;
  • Apòkalipsa Sofoniasza;
  • Apòkalipsa Ezechiela;
  • Przepòwiedzënia sybillińsczié.

Apòkrifë (pseudoepigrafë) Nowégò Testameńtu

Apòkrificznô lëteratùra Nowégò Testameńtu nie usztôłcëła sã leno w stôrich czasach. Chòc ji rozwij przëpôdô nôbarżi na II i III s., to równak pisma te pòwstawałë téż w pòstãpnych stalatach, jaż do strzédnowieka (i pózni).

Niechterné ksãdzi, ùznané pózni jakò apòkrifë, bëłë szerok stosowôné i komentowôné w żëcu nôbòżnym chrzescëjan i ceszëłë sã wiéldżim autoritetã w pierszich stalatach, nim òstateczno ùsztôłcëł sã kanón.

Nôòglowò apòkrifë Nowégò Testameńtu dzeli sã wedle kriterium wiérnotë kanónowi biblëjnemù na:

• órtodoksëjné (nieheretëcczi) – nie przestãpiwają doktrynalnie za zamkłoscë przedstawioné w ksãgach kanónicznëch, są leno jich dofùlowaniem;
• nieòrtodoksëjné (heretëcczi) – przede wszëtczim jidze tu ò apòkrifë gnostëcczi, znaczno òdbiegającé w swòji zamkłoscë òd ksąg kanónicznëch, jawerno zmieniwających przesłanié Jezësa, abò jegò stanowiszcze i rolã, a nawetka wszëtkò razã.

Apòkrifë Nowégò Testameńtu dërżéniowo dzelą sã wedle gatunków literacczich, juwerno jak i jich kanóniczné równoznaczëné, na:

• Ewanielie
  • wedle tradicëji usôdztwa apartnych apòstołów:
    • Ewanieliô Bartłomienia;
    • Ewanieliô Filëpa;
    • Ewanieliô Jana (arabskô);
    • Ewanieliô Judasza;
    • Ewanieliô Maceja;
    • Ewanieliô Piotra;
    • Ewanieliô Tomasza;
  • żëdoskòchrzescëjańsczi:
    • Ewanieliô Ebionitów;
    • Ewanieliô Hebrajczików;
    • Ewanieliô Nazarejczików;
  • Ewanielie dzectwa Jezësa:
    • Ewanieliô Pseudo-Mateusza;
    • Ewanieliô Dzectwa Arabskô;
    • Ewanieliô Dzectwa Łacyńskô;
    • Ewanieliô Dzectwa Òrmiańskô;
    • Ewanieliô Dzectwa Tomasza;
    • historëja dzectwa Jezësa bãdąca jiną ewanielią Tomasza;
    • òpòwiôdania ò dzectwie Jezësa (gnostyckô);
    • Protoewanieliô Jakùba;
  • jiszé ewanielie pòswiãconé Jezësowi:
    • Ewanieliô Barnabë;
    • Ewanieliô Egerton (Papirus Egerton);
    • Ewanieliô Gruzëńskô;
    • Krëjamnô Ewanieliô Marka;
  • maryjne:
    • historëja nieskalonégò pòczãcô Matczi Bòżi;
    • ewanieliô o narodzeniu Matczi Bòżi;
    • ò ùsnieniu Marëji;
    • jamrotanié Matczi Bòżi;
  • pòswiãconé jinszim pòstacëjóm NT:
    • Ewanieliô Egipcjan;
    • Ewanieliô Gamaliela;
    • Ewanieliô Marii Magdalenë;
    • Ewanieliô Nikòdema;
    • Historëja Józefa Ceslë;
    • Òpòwiôdanié ò scãcu Jana Chrzcëcela;
    • Żëwòt Jana Chrzcëcela;
  • jinszé ewanielie:
    • Ewanieliô Maniego;
    • Ewanielie Òxyrhynchos (Papirusë Oxyrhynchos);
    • Ewanieliô Pana (zwanô téż jakno Ewanieliô Marcjona);
    • Ewanieliô Prôwdë.

• Dzeje Apòstolsczi
  • Dzeje Jana;
  • Dzeje Pawła;
  • Dzeje Piotra;
  • Dzeje Piotra i Pawła;
  • Dzeje Tomasza.
  • Historëja pòlemik Piotra z Szëmònem Magiem.

• Lëstë
  • Lëst Apòstołów;
  • Lëst Barnabë;
  • Lëstë Ignacegò;
  • Apòkrif Jakùba;
  • Lëstë Jezësa do Abgara;
  • Lëstë Klemensa;
  • Lëst Pawła do Aleksandrëjczików;
  • Lëst Pawła do Laodëcejczików;
  • Lëst Kòrintian do Pawła;
  • 3. Lëst do Kòrintczików;
  • Kòrespondencëjô sw. Pawła z Seneką (14 lëstów);
  • Lëst Pòlikarpa do Kòscoła w Filippi.

• Apòkalipsë
  • Apòkalipsa Pawła;
  • Apòkalipsa Piotra;
  • Pasterz Hermasa.

• Jinszé
  • Didache;

Dzysdniowé apòkrifë

• Ewanieliô Swiãtëch Dwunastu.

Lëteratura

• Apòkrifë Stôrégò Testameńtu, oprac. R. Rubinkiewicz, Warszawa 1999.
• Apòkrifë Nowégò Testameńtu, t. 1, Ewanielie apòkrificzné, pod red. M. Starowieysczégò, Lublin 1980.
• Apòkrifë Nowégò Testameńtu, t. 2, Apostołowie, pod red. M. Starowieysczégò, Kraków 2007.
• Apòkrifë Nowégò Testameńtu, t. 3, Lëstë i apòkalipsy chrzescëjańsczié, pod red. M. Starowieysczégò, Kraków 2001.
• Hugolin Langkammer, Słowôrz biblëjny, wyd. II popr. i uzup., Katowice 1984.
• Hugolin Langkammer, Apòkrifë Nowégò Testameńtu, Katowice 1989.
• Religijô. Encyklopedjô PWN, t. 5, pod red. T. Gadacza i B. Milersczégò, Warszawa 2002.
• Encyklopedijô Katolickô, t. 1, pod red. F. Grëglewicza, R. Łukaszëka, Z. Sułowsczégò, Lublin 1985, kolumny 758-770.
• Witóld Tëloch, Dzeje ksąg Stôrégò Testameńtu. Szkice z kritczi biblëjné, Warszawa 1981.
• Witóld Tëloch, Żëdzëzna, Warszawa 1987.

Bùtnowé lënczi

• Staropòlsczié apòkrifë
• Ùżëczoné on-line ùriwcziApòkrifów Nowégò Testameńtu pod red. ks. M.Starowieysczégò
• Pòdéńdzenié katolicczégò Kòscoła do apòkrifów:
  • SNE Gdańsk: Kanón, apòkrifë, gnoza – abò wkół "Ewanielji Judasza" i "òdkrëc" Dana Browna – ks. Krësztof Kinowsczi.
  • W farwnym swiece apòkrifów, Andrzéj Macëra, Niedzelny Gòsc

Hewòtny artikel òstôł napisóny przez òsobã jakô nie znaje perfektno kaszëbsczégò. Jãzëkòwô pòprôwnosc negò artikla wëmôgô werifikacëji.