Kòreja

**Kòreja**

*Miono Kòreja* brëkòwane w:**
Pôłniowi Kòreji	Hanguk (한국; 韓國)
Nordowi Kòreji	Chosŏn (조선; 朝鮮)
Pòdôwczi
Lëdztwò	71 000 000
Wiéchrzëzna	219 814 km²
Ùrzãdny jãzëk	kòrejańsczi

Kòreja to miono dôwnegò zrzeszonegò państwa dwóch Kòreji: Nordowi ë Pôłniowi, chtërne je na Kòrejańsczim Półòstrowie w pòrénkòwi Azëji. Òd zapôdu grańczë z Chinama ë òd norde z Ruską. W ji òbéndze mieszkô jednotne etniczne karno Kòrejanów. Pò II swiatowi wòjnie w 1945 rokù, Kòreja òsta pòdzelenô na dwa państwa: Repùblikã Kòreji (Pôłniowô Kòreja) ë Kòrejańską Lëdowò-Demokratną Repùblikã (Nordowô Kòreja). Grańca je na równoleżnikù 38^o.

Pòrtal Kòreja

Dlô reprezentowaniô òbù państw kòrejańsczich na spòrtowich mionkach, czãsto brëkòwónô je Fana Sparłãczenia, jaka równak nie je òficjalną faną niżódnegò z tëch krôjów.

Miona

W kòrejańsczim jãzëkù Kòreja zwóna je "Hanguk" (한국; 韓國) w Pôłniowi Kòreji a "Chosŏn" (조선; 朝鮮) w Nordowi. Kôżde z mion tikô sã òbéndë, na chtërnej je brëkòwóna. Miono "Korea" abò czasã "Corea" (wëprowôdzô sã je òd miona Koryŏ (고려; 高麗)) je neùtralnym mionã brëkòwanym dô dwóch państw. Chińsczé merczi 高麗 (Koryŏ), wëmowiô sã w Chinach jakno Gaoli, co Marco Polo zapisôł jakò Cauli.

Wprowadzenié do historëji Kòreji

Zôpadno brama fòrtu Hwaseong

Archeòlogòwé ë paleontologòwi dokôzë pòkôzëją, że lëdzë mieszkôlë ju na òbéndze dzysdniowi Kòreji 700 000 lat nazôd (wedle jinëch zdrojów 600 000 abò 1 000 000), a 2,5 mln lat nazôd starkòwie człowieka. Nôstôrszô kòrejańskô keramika datowónô je na 8000 p.n.s., a cząd neòlitikù naczãł sã kòl 6000 p.n.s. Wedle legendë ò Dangune, Go-Joseon òsta założoné w rokù 2333 p.n.s. Z federacëji apartnëch gardów do scetralizowónégò królestwa przeszło midze VII a IV p.n.s. Pierszô stolëca mògła bëc ùsôdzonô na greńcë midze Kòreją a Mandżurëją, leno pózdze przeniosłô òsta do dzysdniowégò Pyeongyangù. W 108 p.n.s. chińskô dinastëjô Han dobéła nad Wiman Joseonã ë ùsôdzëła sztërë kòmańdë w òbéńdze Liaoning. W 75 rokù p.n.s., trzëz nich ùpôdłë, le blós jednô òsta pòd rzãdama Chin do 313 rokù n.s.

Trzë Królestwa Kòreji

Pò tim cządzë, w I p.n.s., pòwstałë trzë apartne królestwa – Goguryeo, Baekje ë Silla, jaczé wëprzédniałë na półòstrowie ë dzélach Mandżurëji òbczas Wespólny Erë. Jich zaczątk naczôł nowi cząd Trzech Królestw Kòreji, jaczi wiele dôł dlô rozwiju kòrejańsczi ë japòńsczi kùlturë. Wespółzgrôwôłe òne w ekonomiowëch ë wòjskòwëch môlach. Goguryeo sparłãczëło Buyeo, Okjeo, Dongye ë jinë państwa dôwny òbéńdë Gojoseonu, dobéwając nad slédną chińską kòmańdą. Goguryeo bëło w tim czase nôwikszą mòcą, leno całowny czas zapëzglëną w wòjnë z chińsczima dinastëjami Sui ë Tang. Ùsôdzoné kòle dzysdniowégò Seulu pôłniowòzôpadne królestwò Baekje w cządze swòjégò szczitowégò panowaniô w IV s., òbjimało òbéńdã nawetka do Pyeongyangù ë dali. Ùsôdzenié ë rozwij królestwa Silla miało swój môl nôpózdze z wszëtczéch nëch królestw.

Òd V do VII s. Silla pòstãpno dobéwôła nowé dzéle Kòreji. Nôpierwi zaanektowóła leżącą kòl ni kònfederacëjã Gaya. W latach 60 V s. sformòwôła alians z chińską dynestëją Tang ë zawòjowôła Baekje a pózdni Goguryeo. Pò wënëkaniém chińsczich wòjsk, Silla ùsôdzëła pierszé zunifikòwóné państwò, chtërne òbjimało wikszé dzél Kòrejańsczégò Półòstrowa - cząd ten zwóny je Zrzëszonô Silla. Pò ùpadniãcym Goguryeo, ji dôwny generała Dae Joyeong pòprôwadzëł grëpã Kòrejanów do òbéńdë Jilin w Mandżurëji ë ùsôdzëł Balhae (689 - 926) jakò pòsobnicã Goguryeo. Państwò to òsta dobétë bez Kitanów w 926 a wielu zjegò mieszkańców òsta naszińcama Goryeo.

Zrzëszonô Silla rozpôdła sã w pózdnym IX s., a na ji môl nadszedł cząd Pózdniszi Zrzëszony Silli (892 - 936), jaczi zakùńczëł sã ùsôdzenim dynastëji Goryeo. Òbczas cządu Goryeo skòdifikòwóné òsta nowi prawò, ùsôdzoné cywilny służbë a wprowadzony buddizm. Naczął rosnąc kònflikt midzë cywilnyma ë wòjskòwima służbama, bò ti drëdżé bëłë baro lechò òpłacóny. W 1238 na krôj napadło Mòngòlsczé Czezerstwò. Pò wnetka 30-letni wòjnie, òbie starnë pòdpisôłë zgòdã na pòkój, chòc òdbëło so to ze zwënegą Mòngołów. W latach 1340, pò chùtczim rozpôdze Czezerstwa Mòngołów, Kòreja bëła a sztądze robic refòrmë bez ingerencëji jinëch państwów.

W 1392 pò wiôldżim bezkrwawim zôchwace rządu generał Yi Seong-gye ùsôdzëł dynastëjã Joseon (1392 - 1910). Mëszlë sã, że to je nôdłëżi rzãdzącô dinastëjô w Pòréńkòwi Azëji. Król Sejong Wiôldżi (1418 - 1450) ùsôdzëł kòrejańsczi alfabét hangul a sóm cząd béł czasã wielu wôżnëch kùlturowich ë technologijowich zwënégów. Midze 1592 a 1598 na Kòrejã napadłô Japòńskô, le òsta dobétô dzqka pòmòce Chinów. W latach 20 a 30 XV s. państwò cządu Joseon zaatakòwóné òsta przez dinastëjã Manchu Qing, chtërni dobélë téż nad chińską dinastëją Ming.

Z zaczątkã lat 70 XVII s. Japòńskô naczãło proces zmiészaniô chińsczich ćësków w Kòreji a zwiékszaniô swòjëch. W 1895 kòrejańsczi czezerowô Myeongseong òstôłô zamòrdowónô bez Japònów pòd czérownictwã ambasadora Miura Goro. W 1910 Japòńskô zmùszëła Kòrejã do pòdpisaniô traktat ò aneksëji Kòreji.

Òpiéra Kòrejanów na sërą òkùpacëjã zamanfestowôłô sã w wiôldżi pòkòjowi rësznoce 1 strëmiannika 1919, czedë kòl 7000 lëdzy òsta zamòrdowónëch bez japòńsczéch szandarów ë wòjskò. Pò tim samòstójnotnô rësznota baro aktiwno dzejała w Mandżurëji ë Syberëji.

Wicy jakno piãc milionów Kòrejanów bëło régòwónych do robòtë òd 1939 a dzesątczi tësąców chłopów wcygnionych do japòńsczégò wòjska.. Kòl 200 000 dzéwùsów ë białków, w wikszim dzélu z Kòreji ë Chinów, bëło zmùszônëch do prostitucëji, jakno tak zwóné "kòmfortowé białczi".

Kòrejańsczi jãzëk òstôł zakôzany w òficjalnëch dokùmentach a Kòrejanie zmùszani do adoptowania swòjich mionów na japòńsczi ôrt. Wiele z kòrejańsczich kùlturowëch dokôzów òsta zniszczonëch abò wzãtëch do Japòńsczi. Do dzysô téż wiele z nich nalezc jidze w japòńsczich mùzeach abò wëstrzód priwatnëch kòlekcjonérów w USA ë Japòńsczi.

Pò dobécëm nad Japòńską w 1945, ÒZN zjiscëła plan pòdzélu Półòstrowa na dwie òbéńdë, jedna (nordowô) sprôwiana bez sowietów a drëga (pôłniowô) bez amerikanów. Greńcã ùsôdzëlë na 38 równoleżnikù. Pòlitika Zëmny Wòjny sprawiła, że w 1948 rokù ùsôdzone òstałë dwa apartne rządy ë państwa, Nordowi ë Pôłniowi Kòreji. W czerwińcu 1950 rokù naczãła sã kòrejańskô wòjna, a zakùńczëła w 1953. Milionë cywilów zdżinãło a òbczas bòmbòwëch ataków przeprowadzonëch bez amerikańsczé wòjska zniszczonëch òsta wikszi dzél nordowëch gardów. Wòjna zakùńcza sã ùgòdą z wnetka taką samą greńcą jaka bëła ùsôdzona przóde. Òba państwa kòrejańsczé òficjalno prowadzą pòlitiką sprałãczenia Kòreji.

Sparłãczenié Kòreji

Zdemilitarizowónô cona w Kòreji, òd starnë Nordowi Kòreji

Wëszëzne kòrejańsczich krajów baro pòwòżno pòdchôdzą do problemù sparłãczënia. Wiele gôdków na tą temã miało ju môl, leno jesz niżódna nie dała rozwiązaniô, w pierszi réze przez òbzéranie sã na dejologiczne ë pòliticzne zjinaczi. Westrzód Kòrejanów nie dżinie mëszl ò kùlturowi ë nôrodny blëzotë òbù państw a wiele rodzëzn je pòdzélonëch sztëczną greńcą. Nót je dostrzéc, że òd czasu zakùńczeniô kòrejańsczi wòjny w 1953 rokù, Kòreje nie pòdpisałë pòkòjowiégò traktatu, tedë są jesz w stónie wòjny.

"Mòst bez przińdzenia nazôd" w Panmunjeom (greńca midze Kòrejama)

Zôwadą w zrzëszenim mòże bëc téż lãk Kòrejanów przed mòżlëwima problemama jaczi mògą z tegò wińc. Òbie Kòreje mają apartny rozwij, tedë jich gòspòdarka je na jinëch równiszczach. W przërównanim do sparłãczenia Miemców, nót je dozdrzéc, że stón gòspòdarczi Pôłniowi Kòreji je wiele lechszi nigle ti w Zôpadny Miemiecczi, a ekònomija Nordowi Kòreji na zacht lechszi równiszcze nigle bëło to we Pòrénkòwi Miemiecczi. Kùltura òbù krôjów téż naczina sã jinaczëc, równak stôrôkòrejańsczé zwëczi ë kùltura są òglowò znóné.

W 1991 rokù na mionkach w stołowim tenise w Chiba w Japòńsczi nôrodne zdrëszënë òbù krôjów wëstãpiłe jakno jedna zdrëszëna Kòreji. W rokù 2000 na latny òlimpiadze w Sydney a téż w 2004 w Atenach zdrëszënë pòłniowò- ë nordowòkòrejańsczé wëstãpiłe na naczãcé pòd jedną faną. Na latny òlimpiadze w Pekinie ùmësloné je całowny sparłãczenié òbù zdrëszënów.

Pòlitika

Nordowô Kòreja òficjalno rozpòmionëjë pòlitikã samòòbstojenia (Juche), równak baro mòcno zanôlégô òd pòmòcë z Chin, Rùsczi, Pôłniowi Kòreji ë ÒZN. Dlô procëmnotë, Pôłniowô Kòreja, chternëj gòspòdarka je wòlnorënkòwô, je w pierszi dzesątce nôlepi rozwiniãtich krôjów na swiece. Òba te krôje mają dbã, żebë znowa sparłãczëc Kòrejã w jedno państwò.

Geògrafijô

Wëzdrzatk na górë Seoraksan

Satelitarnô karta Kòrejańsczégò Półòstrowa

Kòreja pòłożonô je na Kòrejańsczim Półòstrowie w nordowò-pòrénkòwy Azëji. Grańczë z dwoma krôjama ë trzema mòrzama. Òd starnë nordowòzôpadny rzéka Yalu òddzelô Kòrejã òd Chin a òd nordowòpòrénkòwi rzéka Tumen z Ruską. Pò zôpadny starnie Kòreji je Żółti Mòrze, na pôłnim je Zôpadnochińsczé Mòrze a òd pòrénkù Japòńsczé Mòrze (zwóne w Kòreji Pòrénkòwim Mòrzã abò Pòrénkòwòkòrejańsczim Mòrzã). Wikszé òstrowë to Jeju-do, Ulleung-do ë Dokdo.

Pôłniowi ë zôpadny part Kòreji to dobrze rozwiti rówiznë, a pòrénkòwi ë nordowi są barżi górzistim môlã. Górë òbstąją na 70% wiéchrzëznë krôju. Nôwikszim szczitã Kòreji je Baekdu (2744 m n.r.m., w Chiach miono ti górë to Changbaishan). Góra ta je téż greńcã z Chinama. Na pôłnie òd ti góry rozcygô sã górzisti môl zwóny Gaema Gowon. Te górë pòwsta w przédnym dzélu òbczas kenozojowi òrogenezë ë dzélkama òbkrëti są wùlkanowim szofã. Na pôłnie òd Gaema Gowon wësoczi górë rozcygają sã zdłużą pòrénkòwégò ùbrzegù półòstrowa. Òne zwóné sã Baekdudaegan. Niechtërne z ji wikszich szczitów to Sobaeksan (2184 m), Baeksan (1724 m), Geumgangsan (1638 m), Seoraksan (1708 m), Taebaeksan (1567 m) ë Jirisan (1915 m). Je téż wiele mniészëch rézów gór jidącëch zdłużą rézë Baekdudaegan. Òstałë òne zrobioné òbczas mezozojowi òrogenezë.

W procëmnoce do stôrszëch górów w kòntinentalny Kòreji, wiele wôżnëch òstrowów pòwsta dzãka aktiwnotë wùlkanów w cządze kenozojowi òrogenezë. Jeju-do, chtërne naleze sã za pôłnowim ùbrzëgã, je wiôldżim wùlkanowim òstrowã, chtërnegò nôwëższa góra Halla (1950m), je téż nôwëższô w Pôłniowi Kòreji. Ulleung-do je wùlkanowim òstrowã na Japòńsczim Mòrzu.

Kùltura

W stôrëch chińsczich tekstach Kòreja zwónô je Kumsu Kangsan, co dokładno òznôczô "rzéka ë górë wëszëtë na jedwabiu". Chińczycë flot rechòwalë sã z mésternotã mieszkańców Kòreji w robienim nôlepszégò jedwôbiu. W VII ë VIII s. òbstojałë wòdne ë lądowi hańdlowi szlachë z Kòreji do arabsczich krôjów. Òd 751 rokù brëkòwano w Kòreji drzewianëch bloków do zapisënków. W 1232, na dołgò przed Gutenbergã, pierszi rôz ùżëto rësznë drëkarsczé znaczi z metalu do wëdawania tekstów. Òbczas cządu Goreyo rozpòmiónowôła sã na całi òbéńdze jedwôbnô przerobina, a ceramiowi wërobinë z niebieskò-zelonégò celadonu òstałë sã kòrejańską òsoblëwòscą. Pòriwny rost kùlturë w cządze Joseon, sprôwiony bëł rozszérzaniém sã kùlturë Chin z czasu dinastëji Ming. W cządze tim rozwijała aã zwëkòwô kùńszta ë rzemiãsła, jakno ceramika z biôłegò caledonu, lepszi jedwôb ë papiér, ruchna ë wiejôcze. Tedë téż pòwstôł kòrejańsczi alfabét hangeul ë zrobiono a ùżëto pierszi na swiece pancerny wòjnowi òkrãt.

Planszowé ë kôrtowé grë

Plansza do grë w janggi

W Kòreji je wiele widzałëch planszowëch grów. Baro widzałô wëstrzódka stôrszëch ë młodszëch chłopów je gra go, zwónô w Kòreji baduk. Kòrejańskô wersëjô szachów mô miono janggi ë ji pòdspòdlim je stôrô wersëjô chińsczéch szachów. Widzałą rodzynną grą na całi òbéńdze Kòreji je yut. Zwëkòwą grą je téż golpae, czëlë chińsczé domino.

Westrzódka kôrtowëch grów widzałé są minhato a téż hulla.

Kùchnia

Kòrejańskô jôda je choba nôbarżi znónô z kimchi, czëlë zaprawiónëch ë kwaszonëch ògrodzëznów, w przédnym dzélu kapùstë a téż paprikow chilli. Barô wôżny môl zajimają téż rëbë z rostu, piekłi ë gòtowóné. Widzałima przëzjôdkama są bulgogi, galbi ë samgyeopsal. Kòrejańsczé môltëchë zamëkają w se téż zupë czë piekłi miãso czãsto robioné z bónkòwą pastą dwenjang. Òglowé dania to bibimbap, naengmyeon, galbitang ë dwenjang jjigae.