Rãcznô bala

Rãcznô bala (zwëczajno pòl. szczipiorniôk, ang. handball) — zdrëszënowô wietew spòrtu (zdrëszënowô gra), graje sã w niã na całim swiece – jistno przez białczi, jak i przez chłopów – w chtërny biorą ùdzél dwa karna pò 7 miónkarzów kòżdô. Célã grë je wrzucenié – le za pòmòcą rãków – balë do brómczi procëmnika. Bala mòże bëc cëskónô, pòpichónô, łapanô, ùderzónô i zatrzimiwónô. Miónkarze, òkróm brómkôrzów, ni mają prawa zrobic wiãcy jak 3 kroczi z balą w rãkach, co wëmùszô bieganié z kòzłowanim i wiele pòdaniów. Brómkôrz wëchòdzącë z brómkòwégò pòla, stôwô sã zwëczajnym miónkôrzã i òbòwiązują gò tedë taczé samé prawa jak pòòstałëch miónkarzów.

Historiô

Zdrzódła rãczny balë mùszi szëkac w daleczi przeszłoscë. Grë taczé jak: urania w stôrożëtny Grecji, herpastum w stôrożëtnym Rzëmie czë fangballspiel w strzédnowiecznëch Miemcach, szlachòwałë za terôczasną rãczną balą. Są téż swiadectwa jistnieniô szlachùjącëch grów w strzédniowieczu: we Francji a téż westrzód grenlandzczich Inuitów. W XIX wiekù, bëłë téż wnetka taczé samé grë: haandbold w Danii, hazena w Czechach i na Słowacji, gandbol na Ùkrajinie, torball w Miemcach i lokalné wersje w Irlandii i Ùrugwaju. Terôczasnô rãcznô bala ùfòrmòwała sã pòd kùńc XIX wiekù w nordowi Eùropie, przede wszëtczim w Danii, Miemcach, Norwegii i Szwecji. Duńczik Holger Nielsen spisôł pierszé zasadë i regùłë terôczasny rãczny balë (håndbold) w 1898 rokù (òpùblikòwôł je w rokù 1906) – m.jin. 3 sekùndë na przetrzëmanié balë czë zakôz bieganiô z balą. Pòstãpny zbiér zasadów grë òstôł òpùblikòwóny 29 rujana 1917 rokù przez Maxa Heisera. Wedle niegò miała to bëc gra dlô białków, barżi dlô nich przëjaznô jak dopiérze pòwstała wnenczas "chłopskô" nożnô bala. Ną datã ùznôwô sã za narodzënë rãczny balë. W rokù 1919 zasadë grë òstałë rozszérzwioné przez Carla Schelenza, chtërny wprowadzył przepisë barżi czekawszé dlô chłopsczi discëplinë. Pierszi mecz midzëpaństwòwi béł rozegróny 13 séwnika 1925 rokù w Halle: Miemcë – Aùstriô 6:3. Òb czas òlimpijsczich jigrzësków w Amsterdamie w 1928 rokù, pòwstała pierszô Midzënôrodnô Federacjô Amatorsczi Rãczny Balë (IAHF). Pierszé mésterstwa swiata chłopsczich karnów 7- (tzw. duńskô wersja) i 11-òsobòwëch (tzw. miemieckô wersja) bëłë rozegróné w 1938 rokù w Miemcach. W òbadwùch kategòriach dobëlë gòspòdarze. Mésterstwa swiata białków rozgriwóné są równak òd 1957 rokù. Przez pôranôsce lat òba dwa fòrmë rãczny balë istniałë kòl sebie, równak gra z ùdzélã 11 miónkarzów pòmalinkù zanikała, a wersja rozgriwónô przez 7 miónkarzów stôwała sã corôz barżi pòpùlarnô. Òb czas Latnëch Òlimpijsczich Jigrzësków w Berlënie w 1936 rokù, na żëczba Adolfa Hitlera, przeprowadzono pierszi i jediny rôz miónczi rãczny balë na òdemkłim stadionie. Rozgriwóné òne bëłë bùtën, na bòjiszczu ò wëmiarach 90-100 x 55-65 metrów, nen ôrt rãczny balë nazéwôł sã Feldhandball. Òstatny mecz reprezentacji Miemców zgromadzył 100 tës. òbzérôczów, co je do dzys rekòrdã frekwencji na meczu rãczny balë. Òstatné mésterstwa w Feldhandballu òdbëłë sã w rokù 1976.

W Pòlsce spòrt w wersji miemiecczi (11-òsobòwi) zaczął bëc gróny w 1917 w Szczipiornie (dzysészi dzelnicë Kalësza) przez òficerów I i III brigadë Legionów Pòlsczich internowónëch pò krizysu przësãgòwim, stądka tej pòchòdzy pòzwa szczipiorniôk (pòzwa ta je mni stosowónô do terôczasny, wersji 7-òsobòwi – jiné zasadë grë, bòjiszcze itp.). Wersja nôbarżi rozkòscérzonô gôdô, że legioniscë naùczëlë sã grac òd miemiecczich wachtôrzów – ale ni ma na nią dowòdów we wspòminkach, mòżna za to przeczëtac, że "leguny wykombinowali nową grę". Rãcznô bala pòkôzała sã na przełómanim XIX i XX w. w Miemcach i w Danii. Je mòżlëwé, że jaczis z legionistów pòdzérôł jã prawie tam. We wspòminkach pòjawia sã nôzwëskò majora Grzmòta-Skòtnicczégò, chtërny miôł zòrganizowac grã w Szczipiornie, ale téż kaprala Antoniégò Jarząbka. Gra rozkòscérzëła sã pòtemù westrzód żołnierzë Batalionu Pògrańcznégò, chtërny w 1918 r. dobëlë kòszarë w Szczipiornie i tam stacjonowalë[1]. Za rok narodzën rãczny balë w Pòlsce ùznôwô sã rok 1918. Reprezentantã pòlsczi rãczny balë je òd 1928 rokù Zrzesz Rãczny Balë w Pòlsce. W 1946 rokù pòwstało International Handball Federation (IHF), chtërna czerëje terôczasno rozwijã discëplinë. Rãcznô bala (7-òsobòwô) wrócyła nazôt do programù òb czas Òlimpijsczich Jigrzësków w Mònachium w 1972 rokù, białczi startëją na òlimpijsczich jigrzëskach òd 1976 rokù.

Òglowé zasadë grë

W grze biorą ùdzél dwie zdrëszënë pò 14 miónkarzów (7 na bòjiszczu i 7 rezerwòwëch). Miónkarze wëstãpiwùją na môlach:

• brómkôrz
• òbrotowi (kòło)
• rozgriwający: lewé pół, prawé pół, westrzódk (przed òbrotowim)
• skrzidłowi: lewé skrzidło, prawé skrzidło

Célã grë je ùdostanié wiãkszi lëczbë brómków jak procëmstawnô zdrëszëna. Gòl je tedë, czej bala przeńdze brómkòwą lëniã całim òbwòdã i mdze bënë brómczi. Mecz dzeli sã na pòłowë pò 30 minut z 15-minutową przerwą. Bala mòże bëc cëskónô, pòpichónô, łapanô, ùderzanô, zatrzëmiwónô. Miónkarze mògą dotikac balã wszëtczima dzélama cała òkróm pòdudza i stóp. Jeżlë miónkôrz nie kòzłuje balë, mòże jã trzëmac le 3 sekùndë. Leno brómkôrz znajdëjący sã w brómkòwim pòlu (w òbrëmienim lënii 6 metrów) je zwòlniony z przestrzeganiô nëch zasad. Mecz zaczinô zdrëszëna, chtërna dobëła balã pò cësniãcym mònetą. Miónkôrz ti zdrëszënë wëkònëje pòdanié do partnera z karna, trzimającë jedną stopã na westrzódkòwi lënii bòjiszcza do chwilë, czej bala òpùscy jegò dłonie. Miónkarze òb czas pòczątkù i wznowieniô grë mùszą przebëwac na swòjich pòłowach bòjiszcza. Miónkôrz mający balã mòże ją pòdac, kòzłowac abò trzëmac nie dłëżi jaż 3 sekùndë. Ni mòże téż wëkònac wiãcy jak trzech kroków trzëmającë balã. Pò dobëcym brómczi przez jedną ze zdrëszënów, karno chtërne ją stracëło zaczinô zôs grã rzutã z westrzodka bòjiszcza. Czedë miónkôrz jednégò z karnów wëkònëje rzut do brómczi, mùszi ùwôżac bë nie przekroczëc lënii znajdëjący sã 6 metrów òd brómczi. Czej równak jã przekroczi, je rzut wòlny dlô procëmstawny zdrëszënë. W przëtrôfkù czej òbrońca naléze sã na swòjim pòlu brómkòwim òb czas òbronë, sãdzowie diktëją rzut karny. Je òn wëkònywóny z òdległoscë 7 metrów òd brómczi. Miónkôrz wëkònëjący rzut karny znajdëje sã sóm na sóm z brómkôrzã.

• Bala skłôdô sã z gùmòwi dãtczi pòkrëti zszëtima szteczkama skórë abò synteticznégò twòrzëwa, chtërne ni mògą bëc błiszczącé i slësczé. Òbwód balë ùżëwóny przez chłopów: òd 58 do 60 cm, cãżkòsc: òd 425 do 475 g. Za to ù białków òbwód wënosy òd 54 do 56 cm, cãżkòsc òd 325 do 400 g.
• Ruchna miónkarzów mùszą bëc jednégò ôrtu dlô wszëtczich nôleżników karna (nie tikô sã to brómkôrzów); strój skłôdô sã z bùksków i kòszulków, namalowónëma numrama; numrë na krziżach mùszałë bë miec nômni 20 cm, a z przódkù przënômni 10 cm; ni mòżna ùżëwac kasków ani masków òchronnëch, zakôzané je téż noszenié biżuterii i òkùlôrów w cwiardëch òprôwkach a téż jinëch przedmiotów co mògą przëniesc miónkôrzóm niebezpiek.
• Bòjiszcze mô wëmiarë 40 na 20 metrów; dłëgszi bòk zwóny je bòczną lënią, a krótszi kùńcową lënią; dzél kùńcowi lënii znajdëjący sã midzë stołpkama brómczi nosy pòzwã brómkòwi lënii; wedle jedny z bòcznëch lëniów, pò 4,5 metra pò òbù stronach strzódkòwi lënii wëznôczonô je lënia zjinaczeniów; na bòjiszczu wëznôczoné są dwa brómkòwé pòla ògrańczoné czwiercòkrãgama ò parmiéniu 6 metrów, ze strzodkã w pónktach ùstawieniô stołpków brómczi, a téż lënią równoległą do kùńcowi lënii mdący w òdległoscë 6 metrów. W brómkòwim pòlu zdrëszënë mòże bëc leno ji brómkôrz; brómka mô 2 metrë wësokòscë i 3 szerokòscë.

Bòjiszcze do rãczny balë

• Sãdzowie to dwùch bòjiszczowëch (sãdzowie òglowi), chtërny mają bôczënk na grã i rozstrzëgają wszëtczé jiwrë a téż stolikòwi: sãdza mierzący czas (òbchôdanié sã z tôflą wëników), sãdza sekretôrz (prowadzenié protokòłu). Przë sãdzowsczim stolikù mòże téż sedzec 1 abò wiãcy delegatów (òbserwatorów, kòmisarzów – pòzwa stanowiszcza zanôlégô òd bënowëch przepisów federacji prowadzący ne miónczi)

Òbaczë téż: 2 minutë karë.

Wiekòwé kategòrie rozgriwków

Spòdlé rãczny balë dzecë mògą zacząc sã ùczëc ju w pierszi abò drëdżi klase spòdleczny szkòłë. W midzëszkòłowëëch miónkach a téż miónkach òrganizowónëch przez Òkrãgòwé Związczi Rãczny Balë mògą ju brac ùdzél dzecë z III i IV klasë spidleczny szkòłë. Wiekòwô kategòria wëznôczô górny limit wiekù miónkôrza. W kategòriach:

• „młodzyka młodszégò” mògą brac ùdzél miónkôrze, chtërny mielë do 12 lat w mòmence rozpòczãcô miónków (Vklasa spòdleczny szkòłë)
• „młodzyk” to kategoria wiekòwô dlô miónkôrzów do 14. rokù żëcégò (I abò II klasa gimnazjum)
• „junior młodszi” to miónkôrze do 17. rokù żëcô (I klasa strzédny szkòłë)
• „junior starszi” do 19 lat (III klasa strzédny szkòłë).

Pò ùkòńczenim wiekù juniora starszégò miónkôrze stôwają sã seniorama, gdze nie òbòwiązywają ju ògrańczenia wiekòwé. thumb|Rãcznô bala