Neùtronowô gwiôzda - rozeszłoscë midzë wersjama

'''Neùtronowô gwiôzda''' -– pòwstaje w winikùwënikù wëbùchù gwiôzdë tzw. supernowi w póznym stadium ewòlucjëewòlucji gwiôzdów. Gwiôzda ò masë wiãkszi jak 10 masów [[Słuńce|Słuńca]], wëtwôrzô ù kresu swòji ewòlucjëewòlucji żelôzny rdzeńdërżéń wielkòscë Zemi, w chtërnym nie mògą ju zachadaczachôdac rekacjereakcje jądrowi syntezë. Elektronë pãdzą tedë z prãdkòscą równą prawiebezlëcha prãdkòscë widu. Cësnienié rozpãdzonychrozpãdzonëch elektronów równoważi grawitacyjną sëłã przëcyganiégò gãsti materiëmaterie. Ale przë dostateczno wiôldżi energiëenergii elektronów (temperatura wënôszô tedë kòl 10 miliardów Kelwinów), parłãczą sã òne z protonomaprotonama, twòrzącë neùtronë. Cësnienié maleje, grawitacyjné òddzałiwanié bierze górã i w niecałą sekùndã rdzéńdërżéń sã zapôdô i zamiéniô w neùtronową giôzdãgwiôzdã. Dzél wëzwòlony przi tim energiëenergii je przekôzóny materiëmaterii òtaczający rdzéńdërżéń, chtërna z prãdkòscą czilenôscë tesący kilometrów na sekùndã rozbiégô sã w kòsmiczny przestrzeni. Całé zjawiskò, widoczné z daleka jakno gwałtownygwôłtowny rozbłyskrozbłisk, nosy pòzwã supernowi<ref name=":0">[http://www.nasa.gov/mission_pages/chandra/news/casa2011.html NASA'S Chandra Finds Superfluid in Neutron Star's Core (ang.). NASA, 2011-02-24. [dostęp 2011-02-24].]</ref> II tipù.

Gãstosc neùtronowi gwiôzdë przekrôczô 10¹² g/cm³ i w centrum je wiãkszô jak w atomòwim jądrze, a strzédnice neutronowych gwiôzdów są w grańcach òd 10 do 100 km. Jich masa mòże bëc nôwëżi kòl 2,8 raza wiãkszô òd masë Słuńca. Żlë czczątczicząstczi wëbùchù są masywniészé to pòwstôwô [[czôrnô duradzura]]. Neùtronowi gwiôzdë są dlô nas òstatnim zdrzódłã jinfòrmacjëji ò nôbarżi skrajnym, a jesz dostãpnym òbserwacjëòbserwacji stóniestanie materiëmaterii we Wszechswiece. Szacëje sã, że co tësãcznô gwiôzda w naszi Galaktice to neùtronowô gwiôzda.<ref>''[http://www.fuw.edu.pl/~ajduk/zjazd/haens.htm Paweł Haensel]'' [http://www.fuw.edu.pl/~ajduk/zjazd/haens.htm - Jądra atomowe we wnętrzu gwiazd neutronowych]  

W 2004 rokù ùczałi ùszacowelë parametrë neùtronowi gwiôzdë w ùkładze pòdwójnym EXO 0748-677. Mòżna ò tom przëczëtac w nr. 11/2004 Swiata Nôùczi. Strzédnica ti gwiôzdë mô kòl 23 km (plus minus 6km) a masa 1,8 Mas Słuńca (plus minus 0,5). Je to pierwszi tak dokładny szacënk paramétrów neùtronowi gwiôzdë<ref>Mòżna ò tim przëczëtac w nr. 11/2004 „Swiata Nôùczi”. </ref>.

Òbczas twòrzeniô sã neùtronowi gwiôzdë, parmieńparmiéń maleje. Z zasadë zachòwaniô mòmentu pãdëpãdu wënikô, że nastãpùje tedë zwiãkszenié prãdkòscë wirowaniô gwiôzdë. Czas òbkrãceniô mòże wënaszac òd ùłamka sekùndë do pôra sekùndów. Òbkrãcenié pùlsarów twòrzi mòcné radiowé promieniowanié radiowé. Je to spòwòdowóné ruchã plazmë i zmianë i zmianë magnetycznégò pòla, ale dokładnégò mòdelu pòwstôwaniô tëch impùlsów jesz nie znajimëznajemë.

Neùtronowé gwiôzdë òkróm pùlsëjącégò radiowégò promieniowaniô radiowégò emitëją téż pulsującpulsującé promieniowanié widzalné i rentgenowsczé. Te òkresë pùlsacjëpùlsacji zdrzeszoné są z òkresã òbkrãceniô gwiôzdë, a mòdel emisjëemisje radiowégò promieniowaniô przëpòminô përznã blizã. Radiowé promieniowanié pùlsara je emitowóné jakno wiązka i jak na Zemi je òno òdbieróné, òznôczô to, że Zemia je w strëdzë tegò promieniowaniô.

[[Òbrôzk:Vela Pulsar jet.jpg|thumb|263x263px|]]

Wôrto je tu nadmienic taką cekawòstkã. Jak stoi napisóné wëżi w tim teksce, neùtronowiNeùtronowi gwiôzdë mają baro wiôlgą gãstosc., Gãstosc neùtronowi gwiôzdëchtërna przekrôczô 10¹² g/cm³. Tak pò prôwdzë drãgò je to nama sã wëòbrażëc, ale chcemë spróbòwac. Żóden człowiek nigdë na neùtronową gwiôzdã nie dolécy. Chcemë sã jednak wëòbrażëc, że jednak człowiek na taką gwiôzdã dolecôł i stanął na ji pòwierzchni trzimającë w rãce łëżeczkã. Jakbë nabrôł na tã łëżeczkã materiëmaterie neùtronowi gwiôzdë, to ta materia na łëżeczce wôżëłabë teli, co wszëtczé aùtółeautółë na Zemi!.

** Paweł Haensel: [http://www.fuw.edu.pl/~ajduk/zjazd/haens.htm Jądra atomowe we wnętrzu gwiazd neutronowych]. Centrum Astronomiczne PAN im. Mikołaja Kopernika. [dostęp 2013-04-18].

** [[arxiv:astro-ph/0409348|C.B. Jackson, J. Taruna, S.L. Pouliot, B.W. Ellison, D.D. Lee, J. Piekarewicz, Compact Objects for Everyone]]: A Real Experiment (eng)

** [http://www.astro.umd.edu/~miller/nstar.html Introduction to neutron stars] (eng)