Benjamin Franklin

Benjamin Franklin (ùr. 17 stëcznika 1706 r. w Bostonie, ùm. 17 łżëkwiata 1790 w Filadelfie) – amerikańsczi pòlitikôrz, ùczałi, filozof, masón. Òjc-załóżca Zjednónëch Krajów Americzi.

Biografijô

Dzectwò i młodosc

Ùrodzył sã 17 stëcznika 1706 r. w Bòstónie jakno dzesąti syn w rodzënie, w chtërny bëło razã sédemnôscë dzecë. Jegò òjc Josiah Franklin (ùrodzony w Ecton w grôfiznie Notrhamptonshire, do Americzi wëjachôł w 1683) nie béł bògatim, ón robił swiéczci a mëdło. Czej ùmarła mu piérszô biôłka, tej òżenił sã z Abiah Folger. Ta ùrodzëła jémù jesz dzesãc dzecy, w tim Benjamina. Nënka bëła dóma przë dzecach. Młodi Benjamin miôł, wedle mëslë nënczi a tatka, pòmôgac w kòscele, a tej tam òstac. Nôpiérwi, czedë miôł 12 lat, zaczął pracowac ù swòjégò starszégò brata Jamesa we drëkarnie. James béł òd 1721 r wëdôwôczã gazétë „New England Courant”. Do gazétë krëjamno pisôł Benjamin, a pòdpisywôł sã „Silence Dogoood”. Bòdôj James krzëwdzył Benjamina, dlôtë ten ùcekł do Filadelfiji.

Robòta jakno drëkôrz

Miôł sédemnôsce lat. W Filadelfie na pòczątkù pracowôł w drëkarnie, równak za namòwą noczôsnégò gùbernatora prowincëji Pensylwania Williama Keitha chcôł załozëc swòj wëdôwk. Za tim pòjachôł w 1724 r. do Londinù, równak tam gùbernator Keith òszukôł gò. W biédze pòmógł mù tej Denham – jeden z pasażérów, z chtërnym Franklin przëpłënął do Londinù. Dzãka niémù, dwa lata pózni, òbaj nëkëlë w pòwrotną rëzã do Filadelfije, gdze Franklin béł drëkarzã. Òb zymk 1727 r. òbaj mòcno zachòrzëlë. Denham béł ùmarł, le òstawił Benjaminowi Franklinowi trochã dëtków. Nënczas Franklin założëł diskùsyjny klub wzôjnégò doskònaleniô „Junto”. Òd 1730 béł wëdôwcą gazétë „The Pensylwania gazette”. Napisôł ekonomiczną dowòdzëznã „The Nature and Necessity of a Paper Currency”. W latach 1732-1757 wëdôwôł zbiérk pòwiédzeniów a pòrad pòd titlã “Almanach biédnégó Riszarda”. Òb nen czas aktiwno téż włącziwôł sã w dzejanié na rzecz gardu. Dzãka jegò staróm pòwstała dobrowòlnô ògniowô starża, pòlicëjô, bòlëca a wëpòżëczniô ksążków. W 1743 założił Amerikańską Filozofną Stowôrã. Jegò nôwôżniészim célã béło równak założenié akademie dlô ùzdolniony młodzëznë. 7 stëcznika 1751 òdemklë dzãka niemù Academy of Pennsylvania (pózni University of Pensylwania).

Benjamin Franklin na stodolarowim banknoce

Pòliticznô kariera

W 1736 r. òbjimnął swój pierszi państwòwi ùrząd jakno nôleżnik zgromadzeniô Pensylwanie. W 1751 òstôł wëbróny do radzëznë gardu Philadelphia. W midzëczasu béł delegatã stanu Pensylwania na kòngres sétmë kòloniów w Albany. W 1757 wëjachôł do Anglie a biôtkòwôł sã procem władzë Britijsczégò Parlamentu nad USA. W 1779 òstôł ministrã USA we Francji. Pòdpisôł ze Francuzama zdrëszny traktat. 3 séwnika 1783 r.w Pariżu, pò wòjnie z Anglikama, pòdpisôł w Wersalu z nima ùgòdã, chtërna zakùńczëła biôtkã ò samòstojnotã Americzi. W 1787 r. béł ju w Americzi i aktiwno włącziwôł sã w dzejanié Kònstitucyjny Kònwencje.

Noùkówô robòta, wënalôzczi

Benjamin Franklin miôł wiôlgą wiedzã, znôł czile jãzëków (łacëna, francusczi, włosczi, szpańsczi). Miôł téż wiôdżi nôùkòwi doróbk w òbrëmienim elektricznoscë, filozofie i ekònomie. Wënalôzł òdgromnik i dwuwińdzeniowi òkùlôrë. Òdkrëł a òpisôł Golfsztrom. Za jegó noùkòwą dzejnotã dostôł wiele wëapartnieniów, béł m.jin. czestnym nôleżnikã taczich jinstitucjów, jak Petersbùrskô Akademiô Nôùk ^(pl), Francëskô Akademiô ^(pl) i Royal Society^(pl). Zarówno òd Harvard University^(pl), jak i Yale University, dostôł tituł Master of Arts^(pl). Royal Society przëznało mù zôs Copley Medal.

Nôlepi jegò nôùkòwą dzejnotã òpisują taczi łacyńsczi słowa napisóny na jegò piersnicë w Pariżu, chtërnëch autorã je Jean d'Alembert: erupuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis („grom wëdrzëł niebù, berła tiranóm).

Bibliografiô

Benjamin Franklin: Żywot własny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1960.
Louise Todd Ambler: Benjamin Franklin. Cambridge: Harvard University, 1975. (ang.)
Wiktor Osiatyński: Wizje Stanów Zjednoczonych w pismach Ojców Założycieli. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977.
Eustachy Białoborski. Beniamin Franklin. „Horyzonty Techniki”. 1956