Wilno

stolëca Lëtewsczi
(Przeczerowóné z Wilna)

Wilno (lët. Vilnius, pòl. Wilno, biôł. Вільня) – stolëca Lëtwë, do 1795 stolëca Wiôldżégò Lëtewsczégò Ksãstwa w Rzeczpòspòlëti Óbëdwóch Nôrodów, òd 1920 do 1922 jakno stolëca Strzédny Lëtwë, w latach 1922-1939 w grańcach II RP (jakno stolëca wileńsczégò wòjewództwa), na Wileńsczim Pòmòrzim, nad Wilią, przë ùbiédze rzéczi Wilejczi. Lëczba miestnëch lëdzy w 2015 rokù wëniosła 542 990[1].

Fana Wilna
Herb Wilna
Panorama Wilna

Nôwiãkszé w ùprocemnienim do wiéchrzeznë miasto w krajach Bôłtu, wiôldżé gòspòdarczé, finansowé, industriowé centróm; banowi, dargòwi, fligrowi transpòrt; centróm kùlturë i nôùczi, 8 ùniwersytetów, w tim Wilëńsczi.

Je wiôldżim religijnym centróm, przeszło 40 rzimskòkatolëcczich kòscołów, 20 prawòsławnëch cerkwi, 3 żëdowsczé sinagòdżi, karaimskô kienesa.

Wilno je òsoblëwie centrum pòlsczi kùlturë i nôùczi na Lëtwie. Dzejają tu chòcbë: Pòlsczé Téatralné Studio, Pòlsczi Téater, Fùndacjô Pòlsczi Kùlturë na Lëtwie, Pòlsczi Ùniwersytet.

Miasto mô prawò do aktu wëbieraniô króla[2].

Demògrafia

edicëjô

W Wilnie mieszkô kòl 543 tës. lëdzy (2015). Wikszosc spòleznë (63,2%) to Lëtwini. Mieszkôńcë z jinszëch nôrodów to Pòlôsze (16,5%), Rusczi (12%), Biôłorusëni (3,5%), Żëdzë (0,4%) i jinszé nôrodowòscë (4,4%)[3].

Piérszi spisënk lëdzy béł w 1873 r. Wedle niegò tedë w Wilnie bëło 96 tës. mieszkańców, a w tim wicy niż połwa to Żëdzë [4].

Historiô miasta

edicëjô

Piérszô zmiónka ò miesce pòchôdô dopiérze z 1323 r. z lëstu wiôldzédò ksãca Giedymina do papiéża Jana XXIII. W latach 1365 i 1383 Wilno najachalë Krzëżôcë, chtërny spôlëlë miasto. W 1387 rokù Lëtwa przëjãła chrzest. W tim téż rokù Wilno nabëło magdebùrsczé miejsczé prawa[5]. W 1419 rokù ksążã Witóld zaczął bùdowac piérszi mùrowóny zómk, pózni zwóny Dólnym. Nawetka pò smiércë Witolda (1430) Wilno òstało sedzëbą wiôldżich lëtewsczich ksãżątów. W 1441 Kadzmiérz Jagiélónczëk pòtwierdzył miejsczé prawa. W latach 1503-1522 òstałé wëbùdowòné òbronné mùrë. W czasach zëgmùntowsczich nôbarżi zmieniwało sã miasto. Pòwsta tedë mennica, arsenał, młinë, mòst na Wilejce, wiele szpitalów i pałaców. Robielë przë tim architekcë i italsczi wërzinôrze. Wilno òd tegò czasu je miastem wiele nôrodów. W 1579[6] rokù król Sztefón Batori Akademiã, chtërną prowadzëlë jezuicë, a je ùzémkiem Wilensczégò Ùniwersytetu.

Rozrost Wilna zatrzëmôł wiôldżi òdżin w 1610[7]. A téż wiele lëdzy w 1655rokù wëmòrdowalé Rusczi.

W 1795 r. nalazło sã w rusczim zabòrze, a jesz bëło stolëcą gùbernii.

W XIX stalatim Wilno bëło môlã, dze rozwiajało sã wiele patrjiotnëch òrganizacëjów, przëkładno filomatów, filaretów. Pò lëstopadnikòwim pòwstanim Rusczi zamklë ùniwersytet. Òb czas stëcznikòwégò pòwstaniô w òkòlim Wilna dzejałë sã òstré wòjarze.

W latach 1915-1918 r. Wilno zajimalë Niemcë. Òb czas wòjnë 1920 dobëła je Czerwònô Armia, i tak téż bëło w 1939 rokù drëdżi rôz. Sowiecë przëkôzalë miasto Lëtwinóm. Pòzni òb czas wòjnë wiele lëdzy wësedlono, a miasto òstało zbómbardowóné. Pò 1944 r. zaczãlë miasto zamieszkiwac Lëtwinowie i Pòlôszë. Òd 1917 r. Wilno je stolëcą samòstójny Lëtwë.

Stôrodôwnotë

edicëjô
 
Widoczi z Wilna
 
Wilno stolëca Lëtwë

W 1994 rokù Wilno òstało wpisóné na spisënk swiatowi spôdkòwiznë UNESCO. W miesce je kòl 40 kòscołów.

Gòtëcczé stôrodôwnotë:

edicëjô
  • Wieża Giedymina
  • Kòscół sw. Anë
  • Kòscół sw. Francëszka i sw. Bernata
  • Kòscół sw. Mikòłaja

Renesansowé stôrodôwnotë

edicëjô
  • Dólny zómk

Barokòwé stôrodôwnotë

edicëjô
  • Kaplëca sw. Kadzmiérza
  • Wilensczi Ùniwersytet
  • Kòscół p.w. Wniebòwzãca NMP
  • Kòscół sw. Michała
  • Mònastér sw. Dëcha
  • Cerkwiô i klôsztór Bazylianów
  • Kòscół sw. Jakùba i Filipa
  • Kòscół sw. Jana Chrzcëcela i Jana Éwagelistë
  • Kòscół swiãti Katarzënë
  • Kòscół sw. Piotra i Paùla
  • Kòscół sw. Rafała
  • Kòscół sw. Teresë

Klasycësticzné stôrodôwnotë

edicëjô
  • Bazylika sw. Stanisława i Władisława
  • Rôtësz
  • Pôłôc w Werkach
  • Ewangeléckò-refòrmòwóny kòscół

Eklekticzné i neòstilowé stôrodôwnotë

edicëjô
  • Chùralnô synagòga
  • Aùgbùrskò-éwangelicczi kòscół
  • Filharmòniô
  • Mùzeùm Òfiar Lëdzczich mòrdów

Mòderné stôrodôwnotë sprzed 1939:

edicëjô
  • Wniesenié Trzech Krziżi
  • Bernardinsczi smãtôrz w Zarzéczu
  • Smãtôrz na Antokòlu
  • Smãtôrz Piotra i Paùla
  • Smãtzôrz sw. Rafała na Pióromònce
  • Smãtôrz na Kalarëji
  • Ewangelëcczi smãtôrz
  • Karaimsczi smãtôrz
  • Żëdowsczi smãtôrz
  • Mùzelmańsczi smãtôrz

Przëpisczi

edicëjô
  1. Statistics Lithuania — Population at the beginning of the year by city / town and year.
  2. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  3. Oficialiosios statistikos portalas
  4. Czarkowski, Ludwik: Wilno w latach 1867-85 (Ze wspomnień osobistych). Wilno 1929, str.21.
  5. Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.
  6. Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.
  7. Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140.

Bùtnowé lënczi

edicëjô
  • Wilno w „Geògraficznym słowarzu Pòlsczégò Królestwa i jinëch słowiańsczich krajów”