Òrganë

Piszczówkòwé òrganë - są klawiszowim aerofonicznym ë téż idofonicznym mùzycznym jinstrumentã, chtëren colemało je bùdowóny w kòscołach.Pipówkòwé òrganë są nôwikszim jinstrumentã. Jesz nicht nie wëmëslił wikszégò, rozmiarowò ë ji téż jilosce zdrojów zwãkòwëch wałów, sumariczny mòcë, jakò je emitowóny do òkòla, dinamiczny i baro czãsto rozmajitoscë farwów ë kóloristiczy mòżebnosce. Przebiérają òne nawetka simfoniczną òrkiestrã, chòc graje na nich blós jeden człowiek. Rozcygłosc skale zwãków w wiôldżich òrganach wënôszi kòle 10 òktawów, co je pòrównywalny z òbrëmienim zwãków jaczi są òdbiróny przez lëdzczi ùchò (òd 16 Hz do kòle 16 kHz). Na swiece są jinstrumentë, chtërne mają jesz wikszą skalã.

Ò òrganach mòżemë gadac tej, czej jinstrument mô trzë dërżéniowé znanczi:

zwãk je twòrzony przez lëft, jaczi przepłiwô przez pipówczi, chternë są pògrupòwóny w głosë,
jinstrument mô trakturã,
jinstrument mô miech.

Bùdowa òrganów

Mòdło wspòmôganiô

Sistem zasëlaniégò skłôdô sã w òrganach z miechów, elektriczny dmùchawinë, rézerwùarë ë tiż kòduktów, to je lëftowëch kanałów.

Miech

Miech czerpakòwi je to ùrządzenié scëskający lëft ë wësëlający gò do rézerwùarë, żebë wëzwëskac akùrôtny cësnienié. Przódë lëft do òrganów béł pómpòwóny przez człowieka, chtëren zwôł sã kalikantã przë ùdzélu nożnëch pedałów, abò rãczno przë pomòcë wrãdżi. Terô do pómpòwaniégò lëftu są stosowóny dmùchawë òdbënowé, chtërne nëkô elektriczny mòtor.

Dmùchawa

Dmùchawa (wentilator, mòtór) je to ùrządzenié jaczi je nanëkóny elektricznym mòtorã. Jegò zadaniém je tłoczenié leftu do rezerwùaru. Òd cziledzesąt lat dmùchawa zastãpiwô w òrganach czerpakòwi miechë i robòtã [kalikant|kalikańta]].

Rezerwùar

Rezerwùar (magazyn, dzysdnia zwóny je téż magazynowim miechã) je to samòstójny elemeńt leftowégò sistemù. Przejimô òn left, jaczi je tłoczony przez czerpakòwi miech, abò przez dmùchawã, magazynëje je i wëtwôrzô cësnienié, jaczi je pòtrzébny do zadãcégò piszczówków, ë téż do dzejanigò jinszich pneùmaticznëch ùrządzeniów.

Kònduktë

Kònduktë są to kanałë, jaczima left je przekaziwóny pòmiédzë elemeńtama sistemù zasylaniégò, jaż do wiatrownic, abò jinszych ùrządzeniów wëmagającëch pneùmaticzégò napãdu. Mògą tiż wëstãpòwac konduktë miédze wiatrownicą a piszczówką, czej ta nie je ùmieszczonô bezpòstrzédno nad òdpòwiednią dzurą w wiatrownicë. Kònduktë wëkònywóny są z drewna, tekturë, ołowiu, plastikù i jinszëch sztëcznëch twòrzëwów. Jich przekrój mòże bëc prostonórtowi abò òwalny. Szérzawa kònduktów mòże wigòwac sã òd cziledzesãc do czile milimétrów i je zanôléżnô òd iloscë i cësnieniégò przesëlónégò leftu.

Stół grë

Stołã grë nazéwómë element òrganów, w chtërnym są ùmieszczoné przërządë (przestôwniczi, klawiaturë – rãcznô i nożnô) jaczi pòzwôlają grac na jinstrumence. Wòlnostojący, nieprzëległi do òrganowi szafë stół grë nazéwóny je kòntuarã. Czãsto, chòc nie je to prawidłowo, kòntuarã nazéwô sã stół grë przëległi do òrganowi szafë w jinstrumeńtach ò mechaniczny trakturze.

Klawiaturë

'’’Manuał’’’ (z łac. – ‘’manus’’ – rãka) – rãcznô klawiatura (w nômniészëch òrganach jedna, nôwiãkszi òrganë na swiece mają jich sétmë), chtërnô òbsłëgùje przede wszetczim przëpisóny do se dzél jinstrumentu. Manuałë czãsto mają pòzwë, chtërné są colemało pòzwama sekcjów przez nie òbsługiwónëch, np.:

Główny (Hauptwerk, Great Organ, Grand Orgue) – głównô sekcja, jakô je wëpòsażonô w ful piramidã princypałową òpiartą na głose 16’ abò 8’.
Pòzytiw (positiv, Chór) – sekcja głosów towarzëszącëch, czãsto na spòdlim principału sztërostopòwégò. Wersją pòzytiwù je pòzytiw balustradowi, znóny téż jakò pozytiw plecowi (Rückpositiv), bò je òn za plecama sëdzącégò tyłem do wôłtarza òrganistë. Szafa ti sekcjë je wiedno zawieszonô na balustradze chùru i je czësto òdrãbnym architektonicznym elemeńtam brëłë jinstrumentu. Biwô téż, że òrganmésterowie nazéwają pòzytiwem sekcjã jakô je ùmieszczonô bënë główné szafë òrganowi, ale òdpòwiedającą pòzytiwòwi pòd wzglãdem dispòzicjów.
Pòmión (Schwellwerk, Swell) – sekcjô głosów ùmieszczonëch w tzw. ekspresyjny szafie, jakô je zamikóny żaluzją, chtërną sterëje òrganista òdpòwiednim dëmadłem (colemało nożnym), pòzwalającym regùlowac mòc zwãkù.
Brustwerk – sekcjô głosów, jaczi sã znajdëją nad grającym, w szafce zamikóny dwiczkama, abò czasã, w tereczasnych jinstrumentach, żaluzją. Spòdlim ti sekcje je nôczãscy dwastopòwi principał.
Solo – rzôdkò spòtikóny w Pòlsce sekcja gromadzącô solowi głosë, òsoblëwie głosë wësokòcësnieniowé i jãzëkòwi głosë. (IV manuał we Wrocławsczi Archikatedrze, IV manuał głównëch òrganów w Licheniu).
Recit – w francësczich òrganach, abò stëlizowónëch na taczi.
Orchestral.
Bombarde.

‘’’Pedał basowi’’’ (z łac. pes, pedis – noga) je to nożnô klawiatura. Òbsługiwô òn nôniższé òrganowé głosë (32’, 16’ i 8’ – stopòwé), jaczi pòdkesliwającé i dopełniającé brzmienié jinstrumentu w base. W sekcje nożnika wëstãpiwają téż głosë ò wëższim stopażu (np. Chorałbas 4’, Rauchpfeife 2’), ë téż miksturë i jãzëkòwi głosë. W amerikańsczi òrganowi bùdowiznie spòtikô sã głosë 64’, jaczi generują infrazwãczi.

Registrowé włączniczi

Registrowé włącznik (głos, register) włączô òsóbny grupë piszczówków ò jinszim brzmienim (flet, fagòt) i czãsto ò jinszi wiżawie zwãkù (m.in. 16’-stopòwé, 8’-stopòwé, 4’-stopòwé). Tak zwóny „stopaż” registra òkreslô długòsc nôwiãkszi piszczówczi danégò głosu w stopach i jegò wiżawã w stosunkù do mùziczny notacji. Np. òkreslenié 8’ (głos „òsmëstopòwi”) òznôczô, że nôwiãkszô piszczówka tego głosu, jakô òdpòwiedô zwãkòwi „C” (C „wiôldżi” w pisownie) mô òsmë stopów długòscë i nie je registrã transpònującym. Przëcëskając klawisz „C” (C „wiôldżi”) przë włączonym registrze 8’ òstaje ùruchòmionô piszczówka, jakô wëdôwô zwãk „C”. Register 16’ („szesnôscestopòwé”) transpònëje ò òktawã w dół (klawiszowi „C” òdpòwiôdô tej w brzëmieniu zwãk „C1” – C „kòntra”). Register 32’ („trzëdzescedwastopòwé”), spòtikóny w Europie blós w basowim pedale, transpònëje ò dwie òktawë w dół – przëcëskając klawisz „C” òdzéwô sã piszczówka „C2” (C „subkòntra”). Registrë 4’, 2’ 1’ wëdôwają zwãczi ò czãstotlëwòscë wëższi ò jedną, dwie abò trzë òktawë òd tonu zapisónégò w nótach – np.: Klawiszowi „C” (C „wiôldżi”) ódpòwiôdają tej zwãczi „c”, „c1”, „c2”.

Dodatkòwé ùrządzenia

W òrganach czasã wëstãpùją dodatkòwé ùrządzenia. Są óne pò to, bë ùbògacëc i ùrozmaicëc brzmienié jinstrumentu, ë téż ùłôtwiają grã. Dodatkòwé ùrządzenia to:

Tremolo- je to ùrządzenié jaczi sprawiô wibracjã zwãkù wëdobiwónégò przez piszczówczi. Fùnksnérëje pòprzez zakłucanié stabilnotë cësnieniégò w rezerwùarze.
Pòmión, Ekspresyjnô szafa – je to ùrządzenié, jaczi zamikô dzél òrganowi szafë z piszczówkama sekcjë Pòmión przë pòmòcë ruchòmëch żaluzji. Daje to òrganisce mòżlëwòtã zwiãkszaniégò abò zmiészaniégò sëłë głosu piszczówków z ti sekcjë. Pòmión je nôczãszczi sterowówny nożnym dëmadłem. Tej sej wëstąpùją rãczné przełączniczi do sterowaniégò żaluzjama ekspresyjny szafë.
Crescendo – je to ùrządzenié, jaczi pòzwôlô na stopniowé włączanié pòsobnëch registrowëch kombinacjów. Òrganista robi to przë pomòcë nożnégò dëmadła abò wałka, jaczi je ùmieszczony nad nożną klawiaturą. Òrganë wëpòsażony w Crescendo mają colemało pòkôzywôcz jinfòrmùjący, czë w danym sztëkù ùżiwónô je kombinacjô blëższô piano czë tutti.
Tutti – je to ùrządzenié włączającé wszëtczé głosë w òrganach. Czasã je mòżlëwòsc nadrzãdnégò wëłączaniégò jazëkòwëch głosów.
Pòłączenia, Koppeln, Kòpùlacje – je to ùrządzenié pòzwalającé na łączenié ze sobą manuałów abò manuałów z pedałem. Òbczas grë na jedny z klawiatur mòżna kòrzëstac z głosów, jaczi są przëpòrządkòwóny do jinszi klawiaturë (abò do czilka jinszëch klawiaturów narôz).
Wòlné kombinacje – dają mòżlëwòtã ùstôwianiégò przë pomòcë dodatkòwëch registrowëch przełączników wëbrónëch wedle mëslë kombinacjów głosowëch i pózniszé włączenié/wëłączenié tëch kombinacjów òbczas grë jednym przełącznikã.
Stałé kombinacje – kombinacje „zaprogramòwóny” przez bùdownika jinstrumentu. Colemało są to: p (piano), mf (mezzoforte), f (forte), ff (fortissimo) ë téż tutti.
Perkùsyjné jinstrumentë – są ùmieszczóny w òrganach òd dôwnëch czasów. Nôpòpùlarniészima są: Zwónë (Zwónë rérowé) ùmieszczóny colemało w sekcjë pedału jak téż w manuałach; Timpan, Horrible (òdmiana timpanu, wëstãpùje bòdôj w jednym egzemplôrzu w [[Leżajsk|Leżajskù); Zwónczi (Zimbelstern) ùmieszczô sã w òdpòwiednim mechanizmie – czãsto w òzdobny gwiôzdze – chtëren krącąc sã pòwòdëje òbijanié sã serc zwónków ò jich bacherë. Òsoblëwie rozbùdowóną „perkùsyjną sekcjã” miałë tzw. kinowé òrganë, bùdowóny colemało w Americe.
Setzer – je to ôrt kòmpùtra, jaczi zapamiãtiwô wiôlgą jilosc wòlnëch kòmbinacjów. Wëstãpùje blós w òrganach ò elektriczny abò mechaniczny trakturze registrów ze wspòmôganiém elektricznym.

Traktura

Wedle fùnkcjé trakturë wëróżniwómë w òrganach ji trzë ôrtë:

traktura grë – je to rozwiązanié, jaczi zastosowano przë pòłączeniém klawisz – wentil na wiatrownicë:
registrowô traktura – je to rozwiązanié, jaczi zastosowano do ùruchòmianiégò òsóbnëch głosów (registrów);
traktura kòpùlacji (pòłączeniów) – je to rozwiązanié jaczi zastosowano dprzë łączenim òsóbnëch klawiaturów.

Ze wzglãdu na kònstrukcjã trakturã dzelimë na szterë ôrtë:

mechanicznô – czedë klawisz (abò w przëtrofkù registrowi trakturë (cãgło, cygnik, manubrium) ùruchamiô wentil abò zasuwã na wiatrownicë przë pòmòcë mechanicznégò dëmadła;
pneumaticznô – czedë klawisz z wiatrownicą je pòłączony przë pòmòcë òłowianëch rérków (abò czasã z jinszégò materiału), wëpełnionëch leftem, chtërnégò zmianë cësnieniô, wënikający z nacësniącô abò pùszczeniégò klawisza, pòwòdëją òtemkniãcy abò zamkniãcy wentila pòd piszczówkama. Analogiczno je w registrowi trakturze;
elektropneumaticznô – czedë przë klawiszu je stik, jaczi sterëje elektromagnétã, chtëren ùruchòmiô pneumaticzné wentile na wiatrownicë;
elektricznô/elektromagneticznô – czedë przë klawiszu je stik, jaczi sterëje elektromagneticznym wentilã pòd kôżdą piszczówką, a w przëtrofkù registrowi trakturë pòd manubrium je stik sterujący elektromagneticznym sëłownikã òtmikającym i zamikającym dopłiw leftu do kònkretnégò registra.

Czãsto zdôrzają sã rozwiązania, jaczi są kombinacjama pòwëższech; w przeszłocë we wiôldżich mechanicznëch jinstrumentach bùdowóno tzw. Dwigniã Barkera. Bëła to pneumaticznô maszina, jaczi miała za zadanié ùrównac wiôlgą òpórnosc trakturë grë, a òsoblëwie przë załączonëch mechanicznëch pòłączeniach klawiaturów. Teroczasno bùdëje sã przede wszëtczim òrganë ò mechaniczny trakturze grë – i taczi są nôbarżi cenioné przez grającëch bez to, że ni ma òpùznieniégò w zadãcym piszczówczi ò nacësniãcym klawisza, ë téż ze wzglãdu na bezpòstrzédny wpłiw grającégò na mòdło wëdobëcégò zwãkù z jinstrumentu. W Pòlsce dominëją jinstrumentë ò pneumaticzny i elektropneumaticzny trakturze, co je rezultatã zapóznieniégò pòlsczégò òrganmésterstwa w XX stalatim. Dopiérze òd kùńca sétmëdzesątëch lat XX stalatégò zaczãto bùdowac w Pòlsce jinstrumente ò trakturze mechaniczny (firmë: Kamińsczi, Truszczyńsczi, Mòllin i òstatno Zëch).

Wiatrownica

Wiatrownica je to element ùkładu zasëlającégò w òrganach, jaczi rozdzelëwô left pòd cësnienim do òdpòwiednëch piszczówków. Òglowò wëróżniwómë dwa spòdleczné ôrtë wiatrowniców:

Registrowô – pòdzelonô „pòdłużno”, tzn. wedle głosów (registrów) stojącëch na wiatrownicë. W sztërkù włączeniégò jaczégos głosu left napełniwô registrowi kanał. Zwãk òdziwô sã tej, czej òrganista przë ùżëcym trakturë grë (klawisza) òtemknie wentil doprowadzający left z registrowégò kanału do piszczówczi. Wiatrownica taczégò tipù mô tëli przegrodów, wiele głosów na taczi wiatrownicë je ùmiejscowionëch.
Tónowô – pòdzelonô „w pòprzék”, tj. wedle zwãków, chtërné òbsługùje. Przegrodë (tzw. kancele) jidą w pòprzék taczi wiatrownicë. Nacësniãcé klawisza òtmikô wentil (w tim przëtrôfkù tzw. klapã), jaczi wpùszczô left do kancelë òbsługùjący jeden zwãk i wszetczi głosë stojącé na wiatrownicë. Zagrają blós piszczówczi tëch głosów, chtërnëch zasówë òstaną òtemkniãté przë pòmòcë registrowi trakturë. Tonowô wiatrownica mô tëli przegrodów („kanceli”) wiele klawiszów („tonów”) òbsługùje.

Piszczówczi i jich menzurë

Fizycznô jinterpretacëjô harmònicznëch zjawiszczów w piszczówce sprowôdzy sã do zwiãkszającëch sã różniców czãstlëwòtë midze czãstlëwòtą akùsticznëch rézonansów òsóbnëch harmònicznëch kòrpùsu piszczówczi a zwëczajnym harmònicznym szerégã generatora (wibrującé blewiązczi leftu midze lëpą dolną a górną) w miarã zwiãkszaniégò strzédnicë kòrpùsu. Tak wëwòłóny tłumienié òddzałiwô jakno filter dolnoprzepùstowi, dze zdrzódłã je wstãga, a filtrã kòrpùs piszczówczi. Różnica ùkôziwô są przez zjawiszcze zwóné z anielsczégò Correction End, jaczi wëstãpiwô niedalek kùńcowëch pùnktów akùsticzny rérë (w piszczówce téż przë lëpach) i związóny je z òbniżaniém amplitudów tonów harmònicznëch kòpònentów przë pòszérzenim piszczówczi – mòcni dlô wëższëch, a mni dlô niższëch. Chòc w wiele nôstarszich dzełach òkreslenié menzura tikô tak samò długòscë jakno széżawë piszczówek, jednak w nowszëch czasach òkreslô wiedno stosunk szérzawë do długòscë piszczówczi. Menzurë w kùńszce bùdowë òrganów òkróm jintonacjë ùchòdzą na nôbarżi artisticzny dzél twòrzeniégò mùziczny warstwë przez òrnanméstera. W nôstarszëch òrganach piszczówczi wszëtczich tonów miałë jednã széżawã. Zwrócono ùwôgã, że zwãk piszczówków na przestrzeni wszëtczich tonów je nierówny. Zmërkòwóno, że ni mòżna òbliczëwac menzurë jakno wiedno tegò samégò dzélu długòscë piszczówków, tj. jakno wiedno tegò samégò procentu długòscë w piszczówkach małich i wiôldzich. Tón béł jesz nie taczi jak trzeba. W kùńcu nôlepi brzmiący głos miôł menzurã zmieniającą sã blós nieznaczno pomału niż sã zmieniała długòsc piszczówków. Jeżlë długòscë piszczówków dëbeltuje sã co 12 tonów, to széżawã co 17. W 1855 rokù miemiecczi profesor wëdôł pierszi wiôldżi dokôz ùjmùjący matematiczné pòstãpë tonowé w pòwierzchniach przekrojów piszczówków. W 1926 rokù kònweńt we Fribùrgù zebrôł òrganmésterów z całi Europë. Zderzëłë sã tam wëbiérczi Topfera jakò matematicznégò ùjimniãcégò i téż wëbiérczi ùjimniącégò, jaczi bazëje na aristicznym òdczuwaniém (np. Walcker). W kùńcu wrócono do wëpróbòwónëch barokòwëch normów, òdrzuconé òstałë wąsczi menzurë romanticzny i wprowadzonô òstała tzw. Menzura Normalnô (MN). MN ókresliwô dla piszczówczi C 155,5 mm széżawë, ë téż sétmënôsti ton jakò ton pòdzélu strzédnicë (w grańcach òktawë stosunk mô sã jak 1:1,68), ùznające, że tak pòprowadzony pòstãpë strzédnic dadzą nôbarżi jednorodné brzëmienié w głose. Pózni w 1936 rokù sztudérowanié nad menzuracją znaczno pògłãbił Marhenholtz, jaczi badôł pòdéndzenié òd srzédnëch wieków do pòłowë XIX st.. Jegò dokôz je òpiarti licznyma matematicznyma wzorama. Dzysô w rozmienim barwë òrganów frybùrsczi òstalenia są fùńdamentã brzedny robòtë òrganméstera.

Òrganowô szafa

Òrganowô szafa je to drewnianô òbùdowanié jinstrumentu. Pòza estaticzny zabùdowë szafa spełniwô akùsticzy fùnkcje. Prospekt je nôbarżi òzdobnym i widzocznym dzélã szafë.

Nôwiãkszi piszczówkòwé òrganë na Kaszëbach

Archikatedralnô Bazilika, Gduńsk-Òlëwa – 113 głosów
Kòscół Nôswiãtszégò Serca Pana Jezësa, Gdiniô – 104 głosë
Bałtyckô Filharmonia, Gduńsk – 91 głosów
Kòscół Jezuitów, Jastrzébiô Góra – 76 głosów.

Bibliografiô

Tekst je dolmaczeniém starnë http://pl.wikipedia.org/wiki/Organy.

J. Erdman: Organy. Poradnik dla użytkowników, Warszawa 1989
J. Gołos: Organoznawstwo historyczne, Wydawnictwo Akademii Muzycznej, Warszawa 2004, ISBN 83-89444-18-6
T. Kmita: Skrypt do organoznawstwa, Wrocław 2006

To je blós ùzémk artikla. Rôczimë do jegò rozwicégò.