Szląsczi jãzëk

Szląsczi jãzëk abò szląskô gôdka (szl. ślůnsko godka, ślůnski, czasã téż pů naszymu) to karno szląsczéch dialektów, chtërne brëkòwóné są przez lëdztwò Górnégò Szląska w Pòlsce a téż w Czesczi ë Miemiecczi. Bezpòstrzédno wëchôdaje ze stôrosłowiańsczégò jãzëka. Hònorowi przédnik Radzëznë Pòlsczégò Jãzëka Pòlsczi Akademiji Ùczbów prof. dr hab. Walery Pisarek nazwôł szląsczi jãzëk "stôrszim bracynã standardowi pòlaszëznë". Na sztôłtowónié sã słowiznë jãzëka miôłë wpłiw pòżëcczi z jãzëków: pòlsczégò, czesczégò (a barżi mòrawsczégò, dôwni bãdącégò apartnym jãzëkã), miemiecczégò (czãscy z germansczégò dialekta szląsczi mòwë, nigle standardowi miemczëznë) a téż dzélama słowacczégò. W jãzëkù tim nôwikszi ùdzél mają słowa słowiańsczégò pòchòdzënkù. Wikszi dzél słów je krótkò stôropòlsczégò jãzëka, òsoblëwie sąsednich dialektów: wiôlgòpòlsczégò ë môłopòlsczégò a téż jãzëkóm dolnosorbsczim, górnosorbsczim ë mòrawsczémù, nigle dzysdniowi standardowi pòlaszëznë. Szląskô mòwa jinaczi sã òd jinëch jãzëków słowizną, fònetiką a téż dzélama òrtografiją. Terô warëją robòtë nad ùsôdzenim szląsczégò lëtaracczégò jãzëka. Òd lat 30. XX s. je ju szląsczi lëteracczi mikrojãzëk - lasczi, ùstandarizowóny przez fridecczégò pisarza Erwina Goja, znónégò jakò Óndra Łysohorsky, równak òstôł òn òpiarti na pògreńcowi szląskò-mòrawsczi baze gwarë górno-òstrawsczi, tedë nie je dlô karna szląsczich dialektów reprezentacjowi. Wczasniszé próbë standarizacëji lëteracczégò szląsczégò jãzëka, pòdjimniãté czile razów w XIX s. m.jin. przez Antóna Stabika nie darzëłë sã.

W pòlsczi ùczałi lëteraturze dominëje pòzdrzatk, że szląsczi etnolekt je karnã gwarów abò dialektów/pòddialektów w ramach pòlsczégò jãzëka.

Szląsczi jãzek, jakno apartny słowiańsczi jãzëk béł klasyfikòwóny bez niechtërnëch slawistów. W Zôpadny Eùropie, m.jin. Gerd Hentschel wëmieniwô w swòjich prôcach szląsczi jãzëk westrzódka zôpadnosłowiańsczéch jãzków, a napisôł téż ùczałi artikel zatitlowóny "Śląski - nowy (albo i nie nowy) język słowiański?". Juwerno robòtë amerikańsczich slawistów, òd co nômni cziledzesãcu lat klasyfikùją szląsczi jãzëk jakno apartny, bò tak òpisëje gò renomòwóno dlô nich, amerikańskô Słowiańskô Encyklopedijô. Zôs miemiecczi slawista z Górnégò Szląska Reinhold Olesch, miôł szląsczi za swòją rôdną mòwã. Téż britijsczi historik Norman Davies, trzëmô, że szląsczi etnolekt nót je klasyfikòwac jakno apartny jãzëk.

W rokù 2011 kòle 509 000 sztëk lëdzy zadeklarowóné miało szląsczi jakno swój domôcy jãzëk.^[1]

Biblioteka Kongresu USA 18 lëpińca 2007 wpisóné mô jśzëk szląsczi w register jãzëków swiata. Jãzëk szląsczi òstôł téż zaregisterowóny w Midzenôrodny Jãzëkòwi Òrganizacëji, dze òstôł mù przëdzélony kòd ISO: szl.

W séwnikù 2007 rokù zòrganizowóné òstało pierszi rôz Òglowòpòlsczé Diktando Szląsczégò Jãzëka. Za bezzmiłkòwé akceptérowóné je przënômni 10 różnëch ôrtów zapisënkù.

6 séwnika 2007 rokù 23 pòsłów Sejmù Pòlsczi Repùbliczi zgłoszëło projekt ùstôwë ùznôjący szląską mòwą jakno òbéńdowi jãzëk.

Alfabét

Ni ma jednégò alfabétu trzëmónégò za standardowi dlô szląsczi gôdczi. Brëkòwnicë tegò jãzëka przënãceni są do ùżëcô znaków z pòlsczégò alfabéta. W rokù 2007 wëmëszloné òstôł zestôwk znaków dlô szląsczégò, bazëjący na 10 skriptach. Nen alfabét je w ùżëcym w Internece, òsoblëwie na Szląsczi Wikipediji.

Aa Bb Cc Ćć Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ńń Oo Pp Rr Ss Śś Tt Uu Ůů Ww Yy Zz Źź Żż

A téż ne diakriticzi: Ch Cz Dz Dź Dż Rz Sz.

Òbéńdowé zróżnicowónié

Szląsczi nie je jedurnorodnym jãzëkã i na różnëch kùlturowò-historicznëch òbéńdach pòtkac mòże jine znaczënczi nëch sómëch słów, jak ë téż jich różną wëmòwã. Nie wszëtczé tedë òpisóné céchë mòwë wëstãpiwają na wszëtczich jegò òbéńdach. Czãsto równak wëstãpiwô m.jin. labializacëjô, mazurzenié ë jabłonkòwónié.

Jãzëkòwò szląsk pòdzélëc mòże na partë pôłniowi ë nordowi (czasã wëapartniwô sã téż strzédny). Pòtëkô sã téż jãzëkòwi pòdzél Szląska zdrzącë na regionë: Ceszëńsczi, Górny ë Òpòlsczi.

Górny Szląsk mòże téż pòdzélëc na dzéle: nordową dze wëstãpiwô "mazurzenié" ë pôłniową, dze ni ma ti cechë. Greńcą je linia òd zôpadu przez: Kątë Òpòlsczé, Tarnów Òpòlsczi, Krośnicã, Staniszcze, Kolonowsczé, Zawadzczé, zdłużą Môłi Panwi ë na pôłnie w rejon Tarnowsczéch Górów, na zôpad òd Katowic ë na pòrénk òd Pszczynë.

Wdle jãzëkòznôwcë, prod. Alfreda Zarębë (aùtora Jãzëkòwégò Atlasu Szląska) na Górnym Szląskù mòże wëapartnic m.jin. ne dialektë:

wëstrzédne òbjimajacé krézë pyskowicczi, rybnicczi, mikołowsczi,
pògreńca szląskò-môłopòlsczégò, òbjimającé Katowicë, Tychë, kréz pszczyńsczi,
pògrëńca gliwickò-òpòlsczégò òbjimającé kréz tarnogórsczi ë lubliniecczi,
nordowé w krézu racibòrsczim na zôpad òd Òdrë,
lasczé w òkòlich Pietrowic Wiôldżéch, Krzanowic (pôłniowò-zôpadni dzél krézu racibòrsczégò),
Kobylorzy na òbéńdze Strzelców Òpòlsczich, Kamienia Szląsczégò ë Kotlarni,
namisłowsczi na pòrénk òd Namysłowa (bez gardu),
sycowsczi na pòrénk òd Sycowa (bez gardu).

Przëmiôr ùżëcô

"Wszyjske ludźe rodzům śe swobodne a růwne we swojim werće a prawach. Sům uůne uobdarzůne filipym a sůmńyńym a majům powinność wzglyndym inkszych jak brat s bratym postympować."

Wëmòwa w IPA:

/'fʂɨjske 'luʥɛ 'rɔʣom ɕɛ 'vɔlnɛ a 'rovnɛ vɛ 'sfɔjim 'vɛrʨɛ a 'pravax som 'woɲɛ wɔbda'ʐoɲɛ fi'lipɨm a sum'ɲɨɲɨm a 'majom 'pɔ'vin:ɔɕʨ 'vzglɨndɨm 'iŋkʂɨx jak brat s 'bratɨm pɔstɨm'pɔvaʨ/

Bùtnowé lënczi

Przypisek

↑ Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników - Central Statistical Office of Poland

[1] Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników - Central Statistical Office of Poland

[1]