Pòmòrskô

Pòmòrskô (miem. Pommern, pòl. Pomorze, łac. Pomerania) je to historëcznô krôjna nad pôłniowim pòbrzegù Bôłtëcczégò Mòrzégò. Miono òbéńdë mô słowiańsczi wëprôwodzk, pòchòdzy òd po more (< prasł. *po morьje „(krôjna chtërnô sëgô) pò mòrze”). Mieszkańcë krôjnë zwią sã Pòmòrzanie.

Zómk Pòmòrsczich Ksążãtów w Szczecënie. Szczecëno je nôwikszim gardã, chtëren òbjimô równo pòlskô, jak téż miemieckô definicëjô grańców regionu.

Rozdzélonô midzë Miemiecką ë Pòlską, Pòmòrskô rozcygô sã z grëbsza òd Reknicë kòl Strzelewa na zôpadze, przez ùscé Òdrë kòl Szczecëna do ùscégò Wisłë w Gduńskù. Nôwikszima pòmòrsczima òstrowama są Rana, Ùznojm ë Wòlin. Òbéńda słëchô do Westrzédnoeùropejsczi Niżawë. Nôwikszé gardë krôjnë to Gduńsk, Szczecëno, Gdiniô, Kòszalëno, Stôłpskò ë Stôrgard w Pòlsczi, ë Strzelewò ë Grifiô w Miemiecczi. Pòdle miemiecczégò pòjimaniégò nie słëchają pòrénkòwé gardë Gduńsk ë Gdiniô do Pòmòrsczi, le do Pòmerelije. Òkróm gardów, charakterizëje sã Pòmòrskô bëlnym zalasenim ë rólnyma òbéńdama. Krôjna bëła mòckò dotkłô òbama swiatowima wòjnama ë wëmianama lëdztwa pò 1945.

Rolnictwò zajimô w pierszi rédze chòwã bëdła, lestnictwã, rëbaczenim ë ùprawã zbòżégò. Téż przemësłowé przerôbianié charnë zwëskiwô na wôżnoce. Òd XIX w. rozwijô sã turistika, òsoblëwò w wëpòczinkòwich môlach wzdługą pòbrzegù. Kluczowé òbrëmia wërobnégò przemësłu to òkrãtownictwò, mechanicznô jinżinierijô, cëkrownictwò ë drzewny przemësł. Ùsłeżnotë ë sparłãczony z nimi przemësł stają sã wôżną czãscą òbéńdowi gòspòdarczi, nié bez wesprzënë wëższich szkòłów, z chtërnëch nôstarszi je Ùniwersitet w Grifii jim. Ernsta Moritza Arndta, założony w 1457.

Geògrafijô

Grańce

Pòmrë w 1905 — Pòmòrskô pòdle „wąsczégò”, miemiecczégò pòjimaniégò.

Pòlsczé pòjimanié grańców Pòmòrsczi je baro przëszerné. Żlë zôpadnô grańca miemiecczi czãscë céchëje sã samò, terôbëtnô pòlskô òbéńda zajimô bëlno wikszé òbrëmié, chtërno pòdle Miemców do Pòmòrsczi nie słëchô. Pòrénkòwą greńcã Pòmòrsczi wëznôcziwô rzéka Wisła, pôłniową Niéc ë Warta. Region òbjimô tak Przedną Pòmòrskã, Ranã, pòlsczi pas pòbrzegów, Kaszëbë, Pòmòrsczé Pòjezerzé, Chełmëńskã ë Krajnã, ë gardë taczé jak Gduńsk, Bëdgòszcza, Torń, Pieła czë Łącbarg.

Pòdle miemiecczégò pòjimaniégò je Pòmòrskô jednaczô z Pòmrami, nierôz w nôszerszi sygù z 1938, le równo czãsto bez pielszczi regencëjé. Grańce na pôłniu ë pòrénkù są wic blós arbitralné ë òbstejają sã z objimã władztwa Grifitów, tak tej tegò co w Pòlsczi sã rôzmieje jako Zôpadną Pòmòrskã.

Wëdrzatk ë struktura plónu

Brzég Bôłtu na pòrénk òd Zingst.

Pòmòrskô leżi w pasie pòbrzegów ë pòjezerzów. W regionie òdwôżëwają mòrenné formacëje, wic je tu wiele jezorów a krôjòbrôz je grzëpòwati. Wiôlgô czãsc Pòmòrsczi ni je òdwòdnianô przez wikszé rzéczi, jak Òdra, Wisła czë Łaba, le przez krótczé rzéczi pòbrzegù, jak Reknica, Ùkra, Pôrsãta, Słëpiô abò Łeba, chtërné wpôdają bezpòstrzédno do Bôłtu.

Pòmòrskô brzegòwô liniô je naprocëm nierozwitô. Òbserwëje sã tendencëjã do ji ùprôszczaniégò, równo na skùtk dzejaniégò nôtëralnich jak ë antropògenicznëch czinników. Môłé zatoczi czãsto stają sã jezorama jakò nastãpstwò wërobieniégò sã sztremlëznë. Tak pòwstôłë jezora Łebskò, Gardno, Sôrbskò, Wickò, Bùkòwò abò Jamno. W Nôrodnëm Parkù „Vorpommersche Boddenlandschaft” mòżnô òbaczëc ten proces: półòstrów Fischland-Darß-Zingst béł nonej trzema òstrowama Fischland, Darß ë Zingst, a terô stãpniowò zamëkô zatokã Darß-Zingster Boddenkette.

Pòmòrskô je pòkrëtô lasama. Tëchòlsczé Bòrë, Miasteckô Pùszczô, Ùkrzańskô Pùszczô ë lasë dolënë Gwdë kòl Piełë są to nowikszé lasné zgrëpinë regionu. Òbrobné òbéńdë leżą kòl wikszich gardów.

Na terenie Pòmòrsczi je szesc nôrodnëch parków: Drawieńsczi Nôrodny Park, Nôrodny Park „Tëchòlsczé Bòrë”, Słowinsczi Nôrodny Park ë Wòlinsczi Nôrodny Park w Pòlsczi ë Nôrodny Park „Vorpommersche Boddenlandschaft” ë Nôrodny Park „Jasmund” w Miemiecczi. Òkróm tegò w regionie je widzec jinszé formë òchronë nôtëralnégò strzodowiska: krôjòbrazowé parczi (np. Krôjòbrazowi Park „Dolëna Słëpié” kòl Stôłpska abò Jińsczi Krôjòbrazowi Park kòl Stôrgardu), rezerwatë, òbeńdë chronionégò krôjòbrazu „Natura 2000” itp.

Historëczné pòdzelenié

Rôtësz Przédnégò Gardu w Gduńskù. Gduńsk je historëczną stolëcą pòrénkòwi czãscë Pòmòrsczi.

We strzédnowiekù ùsztôłcëł sã pòdzélënk Pòmòrsczi na dwa główné regionë: Pòrénkòwą Pòmòrskã z Gduńskiem, dze mòcni bëło widzec pòlszczé wpłiwë, ë Zôpadną Pòmòrskã ze Szczecënem, chtërna nalôzłô sã we conie wpłiwów Swiãtégò Césarstwa Rzimsczégò ë pòzdze miemiecczich krajów. Òb czas co w Pòlsczi sã rozszlachëje te òbéńdë przë pòmòcë znankòwników, chtërné nacziwają abò jich leżnosc wedle sebie (Pomorze Wschodnie, Pomorze Zachodnie), abò jich stolëczné gardë (Pomorze Gdańskie „Gduńsczé Pòmòrzé”, Pomorze Szczecińskie „Szczecëńsczé Pòmòrzé”), w miemiecczi terminologijé je miono Pommern brëkòwané blós w òdniesenim do zôpadnégò cządu regionu. Pòrénkòwô Pòmòrskô nazéwô sã Pommerellen, a wic „Môłé Pòmòrskô”. Taczé pòdzelenié rzeszi sã z geòpòliticzną situacëją we strzédnowiekù, czej Zôpadnô Pòmòrskô ùtrzëmała razną samòstójnotã jako Pòmòrsczé Ksãżstwò, a Pòrénkòwô Pòmòrskô weszło nôprzódka do państwa krzëżacczégò zôkonu a dali — jako Królewsczé Prësë — do Pòlsczi.

Jinszé pòliticzné warënczi doprowadzëłë do ùsztôłceniégò sã różnëch wnitrznich pòdzélënków. W Zôpadny Pòmòrsce bëło długòtrwałé rozbicé na miészé ksãżstwa, chtërné dostôwałë miôna òd ksążëczich sedzbów, jak Szczecëńsczé Ksiãżstwò abò Wòłogòsczé Ksiãżstwò. Młodszé pòdzelenié na Przédné ë Tilné Pòmrë rzeszi sã z rozdzelenim Pòmòrsczégò Ksãżstwa midzë Brambòrskã ë Szwedzkã w 1637. Na pòrénkù rozwinãłë sã etnograficzné regionë, taczé jak Kaszëbë, Bòrë, Gòchë, abò Kòcéwskô. Lãbòrskò-bëtowskô Zemia na pògrańczim òbù czãscë Pòmòrsczi je cãżkô do zaklasyfikòwaniégò jako cząd chtërnykòlwiek z nich – mô dosc skòmplikòwóną historëjã ë wiele razë zmieniôła przënôleżnosc. Slédno òstała sã czãscą Pòmrów, le utrzëmała kùlturową apartnosc, przëblëżającą jã do Pòrénkòwi Pòmòrsczi.

Krajnô òddzelô Pòmòrskã òd Wiôlgòpòlsczi a Wiselné Zëławie òd Warmié ë Mazurów. Na pôłniowim zôpadze przechôdzô region w Lubùskã ë Brambòrskã, a na zôpadze w Meczelbòrskã. W miemiecczim pòjimanim, na pôłnié òd Pòmrów leżą Nowô Marchiô (na zôpadze, kòl Łącbarga) ë Nôgrańcznô Marchiô (na pòrénkù, kòl Piełë). Drëgô nieczedë je wrechòwanô do Pòmòrsczi téż przez Miemców.

Sprôwné pòdzelenié

W dzysészëznie òdnoszą sã do miona Pòmòrsczi sztërë jednostczi sprôwnégò pòdzeleniégò nôwëższégò stãpienia: trzë pòlszczé wòjewództwa: kùjawskò-pòmòrsczé, pòmòrsczé ë zôpadnopòmòrsczé, ë jeden stôworny krôj w Miemiecczi: Meczelbòrskô-Przédné Pòmrë, ë téż dwa miemiecczé krezë: Vorpommern-Greifswald ë Vorpommern-Rügen. Sprôwné grańce nie pòkrëwają sã równak z historëcznyma ani w pòlsczim, ani w miemiecczim pòjimanim. Czãscë Pòmòrsczi leżą téż we wiôlgòpòlsczëm wòjewództwie (Pieła, Złotowò ë òkòla), lubùsczëm wòjewództwie (òkòlé Łącbarga) ë w Brambòrsczi (Garc ë Swiecé).

Dzeje

1918-1945

Terytorialné ùbiwczi Miemiecczi pò pierszi swiatowi wòjnie. Wòlny Gard Gduńsk je pòznakòwany na zelono.

Pò pierszi swiatowi wòjnie pòmòrskô òbéńda, dotądka całowno pòd miemiecczim sprôwianim w ramach Prësczégò Królestwa, òstała pòdzelonô midzë Weimarską Repùblikã ë òdtwòrzoną Pòlskã, z Gduńskã jakò Wòlnym Gardã sprôwianym bezpòstrzédno przez Ligã Nôrodów. Taczé rozwiązanié problemù pòliticzni przënôleżnotë tegò gardu, równo jak pòwstanié tzw. „pòlsczégò kòritarza” z Pòrénkòwi Pòmorsczi, chtëren òddzelôł Pòrénkòwé Prësë òd òstonëch miemiecczich zemiów, bëłë jednyma z przëczënów bùchù pòstãpny wòjnë dwadzescë lat pòzdze.

Dôwny gmach administracëjé prowincëjé Nôgrańcznô Marchiô Pòznóń-Zôpadnô Prëskô w Piele, dzys Szkòła Pòlicëjé. Stolëmnô architektura bùdinków w centrum gardu je pamiątka pò pòdwëżbie Piełë na òstrzodk lokalnegò sprôwianiégò.

Prëskô prowincëjô Pòmrë zmiészëła sã përznã, ò 6,64 km² z krezów: bëtowsczégò, lãbòrsczégò ë stôłpsczégò. To, co òstało sã z prowincëjów Zôpadné Prësë ë Pòznańsczé, bëło sparłãczoné w 1922 w nową prowincëjã Nôgrańcznô Marchiô Pòznóń-Zôpadnô Prëskô ze stolëcą w Piele, chtërnô bëła wcygnãtô do Pòmrów 1 pazdzérznika 1938. Òbéńdë chtërné przëpadłe Pòlsczi zdziejałë w 1919 pòmòrsczé wòjewództwò. Jegò stolëcą béł Torń.

Pòlskô czãsc Pòmòrsczi bëła w midzëwòjnowich latach jedną z nôdinamiczni rozwijającëch sã òbéńdów Drëdżi Repùbliczi. W 1920 rozsądzono ò bùdownié mòrsczégò pòrtu w Gdinié. Ju w 1923 wpłënãł do timczasowi howindżi pierszi òceanowi òkrãt SS Kentucky. Dalszé etapë bùdownié òbjimałë założënk towôrowégò, rëbacczégò, pasażérnégò ë wòjnowégò pòrtu, a téż òkrãtownié. Zëdlënié konstrukcëjé wãdżelny magistralë w 1933, chtërnô sparłãczëła Górny Szląsk ë westrzédną Pòlskã z nowim pòrtã przecënając côłé pòmòrsczé wòjewództwò (dzys banowô liniô 201), dało mòżlëwòtã òbjachaniégò Gduńska ë przëczëniło sã do dalszégò rozwicégò gardu ë krôjnë. Ju w 1934 bëła Gdiniô nôwikszim pòrtã w Eùropie pòdle wialgoscë przekłôdënkù.

Kazimierz Mastalerz dokazëjący pòlską kònnicą w bitwie pòd Krojantama. Nôjôzd w Krojantach béł brëkòwany w nazistowsczi propagandze dlô wësënieniégò technologòwi przemòdżi Miemiecczi nad Pòlską.

Pòliticzni status Pòmrów wnitrzno Weimarsczi Repùbliczi nie różnił sã baro òd tegò sprzed wòjnë. Mimò abdikacëjé césarza, sprôwné pòdzelenié kraju òstało blós zdemòkratizowané, z piersza bez ingerencëjé w jistniejący pòrządk. Pòmrë bëłë wic cządã Prësczi, chtërnô bëła terô Wòlnym Krajã w ramach Repùbliczi. W rezultace wòjnë pòlëchszëł sã równak gòspòdarczi stón i tak nié dëcht bògatégò regionu. Ògleswiatowi krizys miôł tu òsoblëwò cãżczi przechôdënk — wiele inwesticëjów òstało strzëmané a bezrobòcé ùrôstało. Pòrt w Szczecënie pòzbéł na wôżnoce, a rozwicé prowincëjé scygnãło. Te czinniczi doprowadzëłë do wzrosceniégò pòdeprzeniégò dlô radikalnich partëjów — zwëkòwò mòcni w òbéńdze DNVP ë pòzdze téż NSDAP, chtërnô w welowanim w 1933 zwënégòwała drudżi nôwëższi rezultat (55,3 % wszëtczich głosów — wice bëło blós w Pòrénkòwich Prësach).

Pòspół z ùdostanim władzë przez nazistów napòczëłë sã w Pòmrach ùstëgòwania na Żëdów ë przësztëlowania do wòjnë, chtërnô bùchła 1 séwnika 1945. „Pòlsczi kòritôrz” òstôł rëchło òpanowany na skùtk technologòwi ë ustôwny przemòdżi miemiecczich sëłów. Bitwa ò Hél bëła tej nôdłëgszô; 1 pazdzérznika dokazëjący pòlsczima sëłama kòntradmirôł Józef Unrug rozpòsãdzëł ò pòddanim sã. Pòslédné pùnktë biôtczi strzëmałë jesz do 3 pazdzérznika. Pò ti dace bëło biôtkòwané w Pòmòrsczi ju blós w tacënkù — jistniała m.in. partizana (òb. Krëjamnô Wòjskòwô Òrganizacëjô „Pòmòrsczi Grif”).

Na pòmòrsczi òbéńdze miałë môl lëczné masowé mòrdë, np. we Wiôldżi Piôsznicë ë w Bëdgòszczë (tzw. bëdgoskô krwawô niedzela). Ju 2 séwnika béł zrëszony kòncentracëjny lager w Sztutowie z wieloma filiama, m.jin. w Bëdgòszczë, òkolim Tornia, le téż w Stôłpskù ë Szczecënie.

Pò 1945

Pòlskò-miemieckô grańca na Ùznojmie. Ji slédny sztôłt mô nalazłé w 1951.

W 1945, pò drëdżi swiatowi wòjnie grańca midzë Pòlską ë Miemiecką zjinaczëła sã ë przesënãła ku zôpadowi. Nowô grańca òstała òpiartô na linié Òdra-Nissa z niewiôldżim oddżëbanim, cobë Szczecëno ë Swina téż przëpadłë Pòlsczi. Bezlëcha całô òbéńda dôwny prowincëjé Pòmrë zaczãła wic słëchac pòlsczim władzom — pò miemiecczi starnie òstał sã leno ji nôzôpadnéjszi cząd ze Strzelewem ë Grifią, sparłãczony z Meczelbòrskã w jeden krôj (rozrzeszony w 1951 w òkrãdżi Neubrandenburg, Rostock ë Schwerin ë przëwrócony w 1990). Czãsc przejimniãtô przez Pòlskô òstała zòrganizowanô wprzódk w prowizoriczny Òkrąg III — Zôpadnô Pòmòrskô ë w 1946, z môłima zmianama, w szczecëńsczé wòjewództwò.

Miesczé mùzeùm w Kòszalënie. Kòszalëno bëło w miemiecczich czasach stolëcą regencëjé, a pò wòjnie, midzë 1950 a 1998, stolëcą apartnégò wòjewództwa. Buzkòwô sprôwnô reforma rozrzeszëła równak Kòszalëńscze mimò òpiérë lokalny wëcmaniznë.

Pierszé lata pò wòjnie to czas wiôldżich przemieszczeniów lëdztwa. Wikszi cząd miemiecczich mieszkańców òstôł wëwieziony za Òdrã, temù zalëdzenié Przédnich Pòmrów ùrosło dwùkrotno. Do Pòmòrsczi doprzëszli zôs wnożniczi z westrzédni Pòlsczi ë Kresów, ë téż mùszowi prôcowniczi z òdpòjãtich lôgrów prôcë, a pòzdze, w ramach akcjé „Wisła”, Ukrajińcë, Mimò propagandowich pòstulatów ò pòwroce Pòmòrsczi do „Macerzi” (òb. Òdzwëskóné Zemie), òpiartich m.in. na bëtnosci w òbéńdze autochtonicznégò słowiańsczégò lëdztwa, wëcmanim z Miemcama wëwiezeni abò zmùszeni do wëjachaniégò bëli téż Słowińcë. Przemieszczenia zrëszëłë Pòrénkòwą Pòmòrskã w miészim stãpieniu ë rzeszëłë sã przede wszëtczim z zniesenim Wòlnégò Gardu Gduńska.

Pòspół z pòdzelenim miemiecczégò państwa na apartną Federalną Repùblikã na zôpadze ë Demòkraticzną Repùblikã na pòrénkù, wërobił sã nowi pòliticzny pòrządk, chtëren òbtaksowôł dalszé kawle regionu. Równo w Lëdowi Pòlsczi, jak téż w MDR zaczãto spòsobë stalinowsczi sprôwny ë gòspòdarczi centralizacëjé, ze wszétczima nastãpstwama: ògrańczenim swòjiznë, òrganizacëją prôcë pòdle sowiecczich mùstrów (òsoblëwie w rolnictwie, òb. Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft ë Państwowe Gospodarstwo Rolne), centralno planowanym rozbùdowanim cãżczégò przemësłu, kùstrzeniama, wprowadzenim państwòwégò mònopòlu w zamiedznëm hańdlu. Nisczi niw żëcégò doprowadził do oprzéczków ë sztrajków (1953 – MRD; 1970 – Gdyniô, Gduńsk, Szczecëno) ë założeniégò w 1980 w Gduńsku Samòstójny Samòsprôwny Warkòwy Zrzeszë „Solidarnosc”.

Ùstrojowé zjinaczi w Pòlsczi ë sparłãczenié Miemiecczi w jeden krôj a za régã pòliticzné przëkrodzenié òbù państwów, wësłowioné m.in. pòspòlnym nôleżenim do Eùropejsczi Ùnijé ë òtemkniãcym grańców pòzwôlô na ekònomiczną ë kùlturową współprôcã. Równo Przédné Pòmrë jak i pòlskô Pòmòrskô mùszą równak schwôcëc sã z pòwôżnyma problemama różnëch nôtërów, jak wëjéżdżanié młodich abò bezrobòcé.

Ekònomijô

Kòntenerowi Terminal w Gduńskù

Nôwôżniészima wietwiama gòspòdarzënkù w Pòmòrsce je mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë), turistika, rëbaczenié ë gbùrzëzna.

Mòrskô industrëjô skòncentrowónô je przede wszëtczim w nôwikszëch gardach: Gduńskù, Gdini ë Sztetënie. Òkrãtë bùdowóné w pòmòrsczich òkrãtowniach są technologiczno nôbarżi zaawansowónyma produktama ekspòrtowónyma z Pòlsczi Repùbliczi.

Turistika rozwijô sã przede wszëtczim nad sztrądã Bôłtu, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza ë niechtërné gardë, np. Gduńsk. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców w Pòmòrsce słëchają: Chmielno, Jastarniô, Leba, Mizëzdroje, Sopòt, Ùskô.

Òbaczë téż:

• Pòmòrsczé gardë
• Pòmòrsczé wsë
• Kôrta z 1775 rokù